برج مهماندوست: یادگار باشکوه معماری سلجوقی در دامغان - پرسینا بلاگ

موقعیت جغرافیایی

برج مهماندوست در 20 کیلومتری شمال شرقی دامغان، در نزدیکی روستایی به همین نام و روستای امام‌آباد واقع شده است . این اثر تاریخی در 30 کیلومتری جاده دامغان به مشهد (بزرگراه امام رضا) قرار دارد و دسترسی به آن از طریق یک جاده فرعی امکان‌پذیر است . در جنوب برج، تپه باستانی مهماندوست و در شرق آن، قبرستان روستا قرار گرفته است . این تپه خود یک اثر ملی ثبت شده است که در تاریخ 25 اسفند 1379 با شماره 3632 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .

پیشینه تاریخی و بستر سیاسی-نظامی (سال 490 هجری قمری)

بر اساس کتیبه کوفی برج، این بنا در سال 490 هجری قمری (معادل 1097 میلادی) ساخته شده است . این تاریخ مصادف با یکی از پرتنش‌ترین دوران‌های امپراتوری سلجوقی است و ساخت چنین بنای باشکوهی در این منطقه استراتژیک، دلایل عمیق سیاسی و نظامی داشته است .

درگیری‌های داخلی سلجوقیان

پس از مرگ ملکشاه سلجوقی در سال 485 هجری، امپراتوری وارد یک دوره جنگ داخلی طولانی میان جانشینان او شد . در سال 490 هجری، سلطان برکیارق، پسر ملکشاه، با چالش‌های جدی از سوی برادرانش، به‌ویژه محمد تَپَر و سلطان سنجر، روبرو بود . در آن زمان، سنجر حاکم خراسان بود و منطقه قومس (دامغان امروزی) به دلیل قرارگیری بر سر راه اصلی خراسان به ری (پایتخت سلجوقیان)، اهمیت استراتژیک فوق‌العاده‌ای داشت . ساخت یک برج آرامگاهی باشکوه در این نقطه حساس، می‌توانست نمایشی از قدرت و حاکمیت سلطان سنجر در منطقه و پیامی روشن برای رقبای داخلی‌اش باشد .

تهدید اسماعیلیان و اهمیت استراتژیک قومس

همزمان با اختلافات داخلی، دولت اسماعیلیه نزاری به رهبری حسن صباح، با تصرف قلعه الموت در سال 483 هجری، به سرعت در حال گسترش نفوذ خود بود . یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های نظامی اسماعیلیان، قلعه مستحکم «گردکوه» در نزدیکی دامغان بود که تقریباً همزمان با ساخت برج، به یکی از مراکز اصلی قدرت آنان تبدیل شد . این قلعه که بر شاهراه حیاتی شرق به غرب ایران تسلط داشت، تهدیدی جدی برای حاکمیت سلجوقیان در قومس محسوب می‌شد .در چنین فضایی، ساخت برج مهماندوست کارکردی نمادین و سیاسی-نظامی داشت و به عنوان نماد حضور و اقتدار دولت مرکزی سنی‌مذهب سلجوقی در برابر نفوذ اسماعیلیان شیعه‌مذهب عمل می‌کرد . این برج در واقع یک بیانیه سیاسی و معمارانه بود که قدرت، ثروت و فرهنگ والای حکومت سلجوقی را در منطقه‌ای به چالش کشیده شده به نمایش می‌گذاشت .

این اثر در تاریخ 12 اسفند 1315 با شماره ثبت 277 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .

تپه باستانی مهماندوست و رازهای نهفته آن

همجواری برج با تپه باستانی مهماندوست این پرسش را مطرح می‌کند که آیا این دو به هم مرتبط بوده‌اند یا خیر .

• فقدان کاوش‌های باستان‌شناسی: علی‌رغم اهمیت بالقوه، تاکنون هیچ کاوش باستان‌شناسی نظام‌مندی در این تپه صورت نگرفته و یافته‌های آن منتشر نشده است . سیاست اداره کل میراث فرهنگی استان سمنان بر این است که این محوطه‌ها برای نسل‌های آینده و با استفاده از فناوری‌های پیشرفته‌تر حفظ شوند .
• فرضیه باستان‌شناسان: باستان‌شناسان فرضیه قدرتمندی را مطرح می‌کنند که قرارگیری یک بنای آرامگاهی شاخص در کنار یک محوطه باستانی، سنتی رایج در معماری سلجوقی بوده است . بر این اساس، به احتمال بسیار زیاد، تپه مهماندوست بقایای یک سکونتگاه آباد (احتمالاً روستای مهماندوست قدیم) است که برج به عنوان آرامگاه یکی از بزرگان یا حاکمان آن ساخته شده است . با توجه به تاریخ ساخت برج (490 ه.ق)، می‌توان با اطمینان گفت که این سکونتگاه در قرن پنجم هجری فعال بوده است .

معماری برج

برج مهماندوست نمونه‌ای برجسته از معماری آرامگاهی در دوره سلجوقی است .

• ساختار کلی: این برج بر روی یک پایه مدور ساخته شده، اما بدنه اصلی آن به صورت یک منشور دوازده‌ضلعی (اثنی‌عشری) است . یکی از ویژگی‌های خاص معماری آن، تغییر پلان از دوازده‌ضلعی به شکل استوانه‌ای در قسمت بالا است . ارتفاع کنونی برج حدود 14.5 متر است، اما در گذشته به دلیل وجود گنبدی مخروطی، ارتفاع بیشتری داشته که اکنون از بین رفته است .
• ابعاد: قطر داخلی برج حدود 7.2 تا 8 متر و عرض هر یک از تَرَک‌های دوازده‌گانه آن 1.23 متر است .
• مصالح: مصالح اصلی به کار رفته در ساخت این بنا آجر و ساروج است .

تزئینات و کتیبه‌ها

• مقرنس‌کاری: در قسمت بالایی برج، سه ردیف مقرنس‌کاری آجری بسیار زیبا و استادانه کار شده که زمینه‌ساز کتیبه‌ها هستند و ظرافت آن همچنان قابل مشاهده است .
• کتیبه‌ها: دو کتیبه دور تا دور قسمت بالایی برج را فرا گرفته‌اند .
  • کتیبه کوفی: این کتیبه که در ردیف پایین‌تر قرار دارد، مهم‌ترین سند تاریخی بنا است . بر اساس بازخوانی پژوهشگران، متن آن چنین است: «... امر ببناء هذه القبه... فی شهور سنه تسعین و اربع مائه» . ترجمه آن «... فرمان به ساخت این گنبد... در ماه‌های سال 490 هجری قمری داده شد» می‌باشد .
  • کتیبه بنایی: بالاتر از کتیبه کوفی، نواری با تزئینات خط بنایی (معقلی) قرار دارد که بیشتر جنبه تزئینی دارد .

مقایسه با برج طغرل شهر ری

به دلیل شباهت‌های معماری، برج مهماندوست به «برج طغرل دامغان» نیز شهرت یافته است . هر دو بنا یادگارهایی از معماری آرامگاهی دوره سلجوقی هستند اما تفاوت‌های شاخصی نیز دارند .

• شباهت‌ها: هر دو در دوره سلجوقی، با کاربری آرامگاهی و با مصالح اصلی آجر ساخته شده‌اند و در گذشته دارای گنبد مخروطی بوده‌اند .
• تفاوت‌ها:
  • پلان بدنه: برج مهماندوست دوازده‌ضلعی است، در حالی که برج طغرل ری 24 تَرَک (کنگره) دارد .
  • ارتفاع: ارتفاع کنونی برج مهماندوست حدود 14.5 متر و برج طغرل ری حدود 20 متر است .
  • کتیبه: کتیبه برج مهماندوست خوانا و تاریخ‌دار است، اما کتیبه اصلی برج طغرل ری از بین رفته است.

فضای داخلی، هویت مدفونین و باورهای محلی

ورودی برج در یکی از اضلاع دوازده‌گانه آن قرار دارد . در داخل برج، سه قبر وجود دارد: یک قبر آجری در مرکز و دو قبر سنگ‌چین در اطراف آن . هویت دقیق افراد مدفون در این برج یک راز تاریخی است .

• باور محلی (برج معصوم‌زاده): اهالی منطقه معتقدند که این مکان مقبره «امامزاده قاسم»، از نوادگان امام موسی کاظم (ع) است و به همین دلیل آن را «برج معصوم‌زاده» می‌نامند . این باور به قدری ریشه‌دار است که روستای مجاور آن نیز «امام‌آباد» نام گرفته است .
• نظریه کارشناسان: کتیبه برج هیچ نامی از بانی یا شخص مدفون ذکر نکرده است . کارشناسان با توجه به سبک معماری بنا که با آرامگاه‌های سلجوقی برای امیران و بزرگان مطابقت دارد و شباهتی به امامزاده‌ها ندارد، نظریه محلی را رد کرده و معتقدند این برج آرامگاه یکی از شخصیت‌های مهم یا شاهزادگان سلجوقی بوده است .

افسانه «برج سربرانداز»

مردم محلی برج مهماندوست را «برج سربرانداز» (یا سر برندار) نیز می‌نامند . بر اساس یک افسانه قدیمی، یک روز صبح مردم دیدند که گنبد مخروطی برج بدون هیچ دلیل مشخصی مانند جنگ یا زلزله، به خودی خود فرو ریخته است . افسانه می‌گوید پس از آن، هر بار برای بازسازی سقف تلاش شد، گنبد جدید به شکلی مرموز تخریب می‌شد، گویی که برج هیچ سقفی را جز سقف آسمان بر سر خود نمی‌پذیرفت .

مرمت و حفاظت

از زمان ثبت ملی برج مهماندوست، اقدامات مرمتی مختلفی برای حفظ این اثر ارزشمند انجام شده است .

• مرمت‌های اولیه: نخستین اقدامات مرمتی مستند در سال‌های 1352 و 1354 توسط انجمن آثار ملی ایران صورت گرفت .
• مرمت جامع در سال 1396: در این سال، عملیات مرمت و ساماندهی جامعی شامل پاکسازی آجرها، بندکشی مجدد، تثبیت تزئینات و تعویض آجرهای فرسوده توسط اداره کل میراث فرهنگی استان سمنان انجام شد .

اطلاعات بازدید

• ساعات بازدید: بازدید از برج مهماندوست در هر ساعت از شبانه‌روز امکان‌پذیر است .
• هزینه ورودی: بازدید از این بنای تاریخی رایگان است .
• بهترین زمان بازدید: با توجه به آب و هوای گرم و خشک منطقه، بهترین زمان برای بازدید از این برج، فصول بهار و پاییز است .
• جاذبه‌های اطراف: در نزدیکی این برج می‌توان از جاذبه‌های دیگری همچون تپه باستانی مهماندوست، مسجد تاریخانه، برج چهل‌دختر، خانه لطفی و چشمه علی دامغان نیز بازدید کرد .

خلاصه

برج مهماندوست یک آرامگاه دوازده‌ضلعی متعلق به دوره سلجوقی است که طبق کتیبه کوفی آن، در سال 490 هجری قمری در نزدیکی دامغان ساخته شد . ساخت این بنا در یک دوره پرتنش تاریخی، همزمان با درگیری‌های داخلی سلجوقیان و تهدید روزافزون اسماعیلیان در منطقه استراتژیک قومس (دامغان) صورت گرفت و به عنوان نمادی از قدرت و حاکمیت دولت سلجوقی عمل می‌کرد . این بنا که به «برج طغرل دامغان» نیز شهرت دارد، به دلیل معماری خاص خود، از جمله بدنه دوازده‌ضلعی، مقرنس‌کاری‌های آجری و کتیبه‌های تاریخی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است . با وجود اینکه گنبد مخروطی آن در طول زمان از بین رفته، ساختار اصلی برج همچنان پابرجاست . هویت سه فرد مدفون در داخل آن نامشخص است؛ اما برخلاف باورهای محلی که آن را مقبره «امامزاده قاسم» می‌دانند و «برج معصوم‌زاده» می‌خوانند، کارشناسان آن را آرامگاه یکی از بزرگان سلجوقی می‌پندارند . این اثر که در سال 1315 به ثبت ملی رسیده، یکی از مقاصد دیدنی و مهم برای علاقه‌مندان به تاریخ و معماری در استان سمنان محسوب می‌شود .