خبرنگاران حفظ ماهیان خاویاری در گرو توسعه همکاری کشورهای حاشیه خزر - پرسینا بلاگ

ماهیان خاویاری از ارزشمندترین گونه های دریای خزر هستند که عوامل متعددی از جمله تخریب زیستگاه، انواع آلودگی ، صید بی رویه و غیر مجاز، قاچاق و ورود گونه های مهاجم، زندگی آنها را به مرز انقراض کشانده تا آنجا که حتی یافتن مولد ماهیان خاویاری در خزر بسیار سخت شده است.

این ماهیان که استروژن نامیده می شوند به خانواده تاس ماهیان تعلق دارند، سابقه حیات چند صد میلیون ساله این گونه های آبزی کم نظیر به زمان ژوراسیک باز می گردد، از این رو ماهیان خاویار را فسیل های زنده جهان می نامند که همراه با تکاملی فیلوژنی تا به امروز باقی مانده اند.

خانواده استروژن ها به 27 گونه و زیرگونه در جهان تقسیم می گردد که از این تعداد پنج گونه از جمله فیل ماهی، تاس ماهی ایرانی یا قره برون، تاس ماهی روسی یا چالباش، شیپ یا تاس ماهی شکم برهنه و اوزون برون یا سوروگا در دریای خزر زندگی می نمایند، دریایی که به تنهایی حدود 90 درصد ذخایر ماهیان خاویاری جهان را در خود جای داده یا بهتر است بگوییم جای داده بود.

در واقع امروزه زندگی انسان و حیوانات به طور تنگاتنگ به هم گره خورده به طوری که بیشترین تاثیر را بر هم دارند، به طوری که هر حرکتی از طرفین در زندگی و اکوسیتسم دو طرف تاثیر می گذارد، مثلا چند دهه قبل، هجوم گونه ای مهاجم شانه دار در دریای خزر موجب کاهش ذخایر غذایی ماهیان خاویاری و کاهش چشمگیر جمعیت آن در خزر شده که علت آن را دخالت های انسانی می دانند، حال با یک نگاه اجمالی می توان فهیمد که این فرایند بر زندگی هر دو طرف یعنی هم انسان و حیوان تاثیر گذاشته به این صورت که ذخایر ماهیان خاویاری کاهش یافته و این مساله موجب شده تا درآمد افرادی که از راه صید این ماهی ها زندگی می گذراندند به طور چشمگیری کاهش یابد.

مساله مهم دیگر درباره ماهیان خاویاری این است که برای بالغ شدن به زمان بیشتری احتیاج دارد یعنی هر ماهی خاویاری بعد از 10 سال به بلوغ می رسد و همین طولانی بودن می طلبد که حفاظت بیشتری صورت گیرد تا قبل از بلوغ و تخم ریزی صید نگردد.

حدود دو دهه پیش سالانه حدود سه هزار تن ماهی خاویاری در خزر صید می شد اما به مرور به کمتر از 500 تن در سال 2009 کاهش یافت و برای جلوگیری از ادامه این فرایند از سال 2010 طرح ممنوعیت صید آن به اجرا درآمد و پنج سال اجرا شد و بعد از آن سالانه تمدید شد اما آمارها نشان می دهد نتیجه بخش نبوده است که بنا به اعتقاد دکتر همایون خوشروان مجری طرح بین المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط زیست مناطق ساحلی، عوامل مختلفی در این کاهش جمعیت دخیل بوده که وجود مهاجم شانه دار در دریای خزر یکی از آنها است.

خوشروان در گفت وگو با خبرنگار محیط زیست خبرنگاران در این باره گفت: حضور موجودی با عنوان شانه دار مهاجم به دریای خزر ضربه بزرگی بر پیکره ذخایر ماهیان خاویاری وارد کرد، چون این موجودات از غذای کیلکا ماهیان تغذیه می نمایند از طرفی هم کیلکا غذای ماهیان خاویاری است بنابراین جمعیت کیلکا همراه با کاهش منابع غذایی آن کاهش یافت و پیرو آن ذخایر غذایی ماهیان خاویاری نیز تحت تاثیر نهاده شد.

وی اضافه کرد: در خصوص نحوه انتقال و ورود این شانه دار مهاجم به دریای خزر نظریات متعددی وجود دارد. عده ای انتقال آن را به تردد کشتی های تجاری در دریای خزر مرتبط می دانند و چنین اذعان نموده اند که این جانور کوچک که خاستگاه آن، سواحل فلوریدا در آمریکا است، در ابتدا وارد دریای سیاه شده و پس از آن به دریای خزر منتقل شده و گروه دیگر نقش دخالت های مستقیم انسانی را در انتقال و توزیع این موجود مهاجم جدی می دانند ولی حقیقت هنوز به خوبی آشکار نشده است زیرا اختلاف زمانی بسیاری در حدود 50 سال، بین گسترش و تجمع این جانور شانه دار و باز شدن کانال ولگا دن که دریای خزر را به دریاهای مجاور بخش غربی مرتبط می نماید، وجود دارد.

خوشروان گفت: زمان بهره برداری از کانال ولگا دن در اواسط قرن بیستم حدود سال 1950 میلادی بود اما زمان مشاهده جانور شانه دار مهاجم در دریای خزر به سال 2000 میلادی بر می گردد بنابراین طبیعی به نظر نمی رسد که این موجود با تاخیر 50 ساله وارد دریای خزر شده و زنجیره غذایی آن را مورد هدف قرار داده است، تا پیش از ورود شانه دار مهاجم به دریای خزر، ایران و روسیه پیشتازان صنعت خاویار در جهان بودند و مقام ممتاز را داشتند و کشورهای دیگری مانند آمریکا و بعضی کشورهای اروپایی در فراوری خاویار به صورت آبزی پروری در رده های خیلی پایین قرار داشتند اما اکنون این بازار رونق خود را در منطقه خزر از دست داده و در عوض کشورهای دیگر پیشتاز صنعت خاویار در جهان شده اند.

مدیر سابق مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر درباره ذخایر و شرایط ماهیان خاویاری دریای خزر شرح داد: متاسفانه بیش از دو دهه است که شاهد کاهش ذخایر ماهیان خاویاری در دریای خزر هستیم. بعضی ماهیان دریای خزر جزو گونه های بومی این منطقه هستند یعنی از زمانی که دریای خزر شکل گرفت تا به امروز این گونه خودش را با محیط خزر سازگار نموده و فقط هم خاص این منطقه است و در این منطقه زندگی می نمایند، ماهی استروژن از لحاظ اکولوژیکی در بالای چرخه غذایی قرار گرفته است، خوراک آنرا ماهیان ریزتر مانند گروه کیلکاها تامین می نمایند بنابراین این ماهی برای بقای خودش چند معیار مهم دارد اول اینکه در محیط پاکیزه ای بتواند زندگی کند که عاری از آلودگی باشد، دوم فرصت باروری داشته باشد که بتواند تخم ریزی خود را در آب سالمی انجام دهد تا تخم هایی که خارج می گردد به نوزادانی سالم تبدیل شوند و دوباره بتوانند به دریا برگردند و اکوسیستم پویای دریایی را برقرار نمایند و سوم اینکه مواد غذایی مورد احتیاجشان به اندازه کافی در دسترسشان باشد، در واقع ماهیان خاویاری باید این سه مشخصه را داشته باشند تا بقای آنها حفظ گردد.

وی اضافه کرد: اگر برگردیم به بحث دریای خزر متاسفانه می بینیم که این دریا از سال 1950 که دخل و تصرف های انسانی در حوضه آبخیز آن شروع شد، اتحاد جماهیر شوروی هم زمان با افت سطح تراز آب دریای خزر از سال 1930 میلادی با ساخت سدهای برقابی بر روی رودخانه های شمالی و غربی دریای خزر، مانع رسیدن آب کافی و مواد غذایی به دریای خزر شد و این دو موضوع اثر منفی مستقیم بر روی خصوصیات اکولوژیکی دریای خزر گذاشت، با باز شدن کانال ولگا دن جانداران مهاجر زیادی وارد دریای خزر شدند، دوکفه ای های میتیلوس(Mytilus)، و آبرا اواتا(Abra ovate) از مهم ترین نرم تنان مهاجر به دریای خزر هستند، همچنین سخت پوست بالانوس (Balanus impervious) نیز قابل ذکر است. گروهی از این جانوران نقش مثبت در اکوسیستم های خزری ایفا کردند و عده ای دیگر مانند شانه دار مهاجم سبب چالش های زیست محیطی در سطح وسیعی از دریای خزر شدند، تبادل گونه های جانوری از زمان کواترنری تا به امروز بین دریای خزر و دریای سیاه، آزوف و سایر حوضه های دریایی پاراتتیس برقرار بوده است و دو عامل مهم آن، افزایش سطح تراز آب دریای خزر و دخالت های انسانی است.

وی ادامه داد: شانه دار دریای خزر که گونه ای مهاجم است دارای نقش منفی اکولوژیکی است، با ورود این جانور به دریای خزر در سال 2000 ، خوراک ماهیان کلیکا(پلانکتون های جانوری) مورد تهاجم نهاده شد . بنابراین مواد غذایی مورد احتیاج کیلکا ماهیان به شدت کاهش یافت و آنها دچار مرگ و میر شدند و این باعث شد که ماهیان خاویاری تحت تاثیر قرار گیرند و جمعیت آنها رو به کاهش رود. بر این اساس بین سال های 2000 تا به امروز ذخایر ماهیان خاویاری به شدت کاهش یافت.

مجری طرح بین المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط زیست مناطق ساحلی تاکید نمود: بنابراین یکی از عمده ترین دلایلی که باعث کاهش ذخایر ماهیان خاویاری شده حضور شانه دار مهاجم در خزر است که با اختلال در چرخه غذایی و هرم غذایی باعث شد که ماهیان خاویاری کاهش یابند اما این تنها دلیل کافی برای از بین رفتن ذخایر ماهیان خاویاری نبود بلکه عوامل دیگری نیز دخیل بودند، دومین عامل مهم برداشت بی رویه، صید غیر مجاز ماهیان خاویاری در سواحل دریای خزر است که هم در سمت ایران و هم کشورهای حاشیه خزر این رخ داده است، یعنی در زمانی که قرار است ماهیان خاویاری تخم ریزی نمایند می بینیم که صید گسترده و بی رویه باعث شده که این ذخایر کم شوند و متاسفانه در این زمینه نظارت کارامد نتایج قابل ملموسی نشان نمی دهد.

خوشروان گفت: سومین عامل که بسیار هم مهم است و از سال 1950 با رونق انقلاب صنعتی و شکل گیری زیرساخت های صنعتی در حاشیه دریای خزر و جوامع شهر و روستا رخ داد این است که دفع پساب های شهری، کشاورزی، آلودگی های نفتی، آلودگی های مختلف فلزات سنگین به حوضه دریای خزر را شاهد هستیم و این باعث می گردد که این مواد آلاینده شرایط محیط زیست خزر را دچار چالش نمایند و در اثر آن حجم وسیعی از ماهیان خاویاری و حتی فوک های خزری که پستانداران دریای خزر هستند دچار کاهش شوند و درصد فراوانی آنها به یک دهم برسد.

وی تاکید نمود: بنابراین حفظ ذخایر ماهیان خاویاری نکته بسیار مهمی است و باید با همکاری کشورهای حاشیه دریای خزر مانند روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان سیستم نظارت بر محیط زیست دریای خزر را تقویت کنیم و باید کارکرد و عملکرد خود را در محافظت و مراقبت از دریای خزر با همکاری چهار کشور دیگر توسعه دهیم که مانع از بین رفتن ذخایر ارزشمند جانوری و گیاهی دریای خزر شویم.

خوشروان توضیح داد: این مشکلاتی است که ما گاهی با غفلت بر سر خود می آوریم، یعنی رعایت نکردن استانداردهای زیست محیطی در نهایت منجر به بروز بحران های مالی برای جوامع ما می گردد و نرخ بیکاری را می تواند در مناطق ساحلی افزایش دهد پس باید سیاست های کافی را برای نظارت و مدیریت آلودگی های زیست محیطی در سواحل جنوب دریای خزر داشته باشیم و جهادی ملی در این زمینه صورت گیرد تا محیط پاکیزه ای را به وجود آوریم.

وی تاکید نمود: همچنین باید صیادی را در دریای خزر به طور صحیح مدیریت کنیم، نباید صیادی بی رویه به حدی رونق یابد که ذخایر اندکی هم که از این ماهی ها مانده رو به انقراض رود، باید از ظرفیت ها استفاده کنیم و با مشوق های مالی برای صیادان غیر مجاز کارآفرینی کنیم و آنها به مراقبین محیط زیست دریای خزر تبدیل شوند، مثلا در آفریقا، اقوام ماسایی به حافظین طبیعت تبدیل شدند، در واقع زمانی افتخار ماسایی ها شکار شیرها بود و اگر مردی شیری را می کشت اسم آن شیر را روی خودش می گذاشت و موجب افتخارش بود. اما امروز با برنامه ریزی صحیح زیست محیطی، اگر یک مرد ماسایی بتواند از یک شیر محافظت کند آن انسان پر افتخار خواهد بود و باید نام آن شیر را روی او بگذارند، یعنی یک تغییر رویکرد بر روی افکار قبایل بومی عاری از دانش تخصصی، اعمال شد، پس ما هم می توانیم با برنامه ریزی صحیح صیادان غیر مجاز را به محافظان محیط زیست دریایی تبدیل کنیم.

خوشروان به مساله دیگری درباره ماهیان خاویاری اشاره نمود و گفت: این ماهی ها برای تخم ریزی وارد مصب رودخانه ها می شوند، مصب مکانی است که رودخانه به دریا اتصال دارد اما متاسفانه امروزه بیشتر مصب رودخانه های سواحل جنوبی دریای خزر بر اثر رسوب گذاری تنگ و یا کاملا بسته شده اند و اگر هم تعدادی باز باشند در حاشیه مصب ها اسکله های بندری ایجاد نموده اند مانند رودخانه بابل رود و یا تالاب انزلی و این خود مانعی برای ورود ماهی به رودخانه و تالاب است، یا در کنار این مشکل انواع آلودگی مانند پساب های کشاورزی، شهری ، روستایی و صنعتی در مصب ها تخلیه می گردد، درکنار تمام این موانع اگر هم ماهی به رودخانه برسد و تخم ریزی کند به علت آلوده بودن محیط رودخانه تمام تخم ها از بین می فرایند.

وی گفت: البته در سواحل دریای خزر قابل مشاهده است که سازمان شیلات با زحمات زیاد سالانه تعداد زیادی تخم ماهیان خاویاری را در مصب رودخانه ها رها می نماید اما این رودخانه ها بسیار آلوده هستند و می توان گفت که بیشتر این تخم ها از بین می فرایند و به ماهی تبدیل نمی شوند.

سفر به دور زمین: دور زمین | سفر به دور زمین هیچوقت اینقدر آسون نبوده! تور ارزان، تور لحظه آخری، اروپا، تور تایلند، تور مالزی، تور دبی، تور ترکیه

مجله سرگرمی: پرسینا بلاگ، سیستم مدیریت محتوا پرسینا