دولتمردی برای تمام فصول - پرسینا بلاگ

میرزاعیسی خان، وزیر قجری، دولتمردی مدیر و مدبر بود که در دوره حیاتش منشأ خدمات بسکمک بود و به واسطه املاک و مستغلاتی که وقف کرده، هنوز هم به مردم خدمت رسانی می کند. این مرد نیکوکار جانش را در سال 1271 در تهران بر سر راه خدمتگزاری گذاشت. در نوشتار پژوهشی به قلم منصور رشیدی و علی قنبریان که بر اساس اسناد تاریخی تدوین شده، با زندگی، خدمات و موقوفات میرزاعیسی وزیر آشنا می شویم.

میرزا عیسی تفرشی معروف به وزیر، فرزند میرزا موسی وزیر تفرشی و برادر سیدعبداللّه خان انتظام السلطنه است. وی شوهرخواهر میرزایوسف مستوفی الممالک (صدراعظم ناصرالدین شاه) بود.

بعداز نظم الدوله، میرزا عیسی خان وزیر رئیس نظمیه شد و بر عده ای از افسران ارشد و رصدباشی و داروغه و سایر عواملی که آسایش و امنیت شهر را تأمین و با متخلفان در مبارزه بودند، ریاست داشت. گفته شده وی وظایف خود را به دقت انجام می داد و در اجرای دستورهای مقامات بالا بسیار جدی بود. پس از درگذشت میرزا عیسی خان وزیر، کریمخان مختارالسلطنه به سمت وزیر نظمیه منصوب شد و شروع به اصلاحات این دستگاه کرد.

هرچند میرزا عیسی پس از فوت پدرش به عنوان نایب الحکومه تهران (وزارت تهران و پیشکاری حکومت) مشخص شد، اما در ذیحجه سال 1283 قمری که ناصرالدین شاه راهی خراسان شد، در غیاب خود کارها را اساساً به میرزا یوسف آشتیانی مستوفی الممالک واگذار کرد و بنا به صواب دید و پیشنهاد وی، میرزا عیسی رسماً به سمت ریاست خالصجات و وزارت و پیشکاری(معاونت) کامران میرزا نایب السلطنه (حاکم تهران و کودک دوازده ساله)، منصوب شد و حدود یکسال در این مقام بود.

• مسجد و مدرسه

  زمان قاجار پارک شهر گورستان بود. املاک میرزا عیسی خان وزیر هم در مجاورت این گورستان قرار داشت. او برای کمک به ایتام با هزینه شخصی خود مخارجی (مانند مسجد و مدرسه) قرار گرفته است. مسجد و مدرسه میرزا عیسی خان وزیر در سال 1295 قمری ساخته شده است. مسجد و مدرسه در کنار قبرستان بود. بعدها قبرستان را از بین برده و در محل قبرستان، پارک شهر کنونی را احداث کردند. فضای مسجد در سال 1355 بازسازی شد. املاکی در اشتهارد و همچنین مغازه های اطراف مسجد میرزا عیسی وزیر، همگی وقف بر مسجد، حوزه و ایتام شده است. در وصیتنامه هم اشاره به موقوفات شده است و خورشید خانم (از خاندان غفاری) نیز وصیتنامه را امضا کرده است. اصل وصیتنامه در اختیار فرزندان انتظام السلطنه است و رونوشت آن نزد منصور رشیدی است.

  افراد زیادی از فضلا، علما و دانشمندان مشروطه در مدرسه میرزا عیسی وزیر، تدریس و تحصیل کرده اند. مقبره میرزا عیسی وزیر کنار مسجدش است و به وسیله دیواری از یکدیگر جدا هستند. کنار دیواری که کتیبه شجره نامه نصب شده دری هست که به حیاط نقلی و باصفای دیگری هدایت می کند. حیاطی با یک درخت خرمالو در وسط. انتهای حیاط چند پله می خورد و ایوانی و بعد دری آهنی با طرح های اسلیمی و شیشه های رنگی. سنگ قبر وسط این اتاق بزرگ قبل از دیگر اجزای اتاق توجهتان را جلب می کند. یکی متعلق به میرزا عیسی خان وزیر است و دیگری متعلق به برادرزاده اش سیدمحمد انتظام السلطنه.

  مسجد زیرنظر اوقاف اداره می شود. مقبره از موقوفات نیست بلکه ملک شخصی خاندان انتظام وزیری است و به دست آنان اداره می شود. هم اکنون سرپرست مقبره، منصور رشیدی (فرزند علی بابا رشیدی) است. بنای مسجد در خیابان شاهپور تهران (وحدت اسلامی) زیر چهارراه حسن آباد روبه روی خیابان بهشت از ثلث دارایی میرزا عیسی وزیر ساخته شده است.

  بر روی دیوار ورودی مسجد قدیمی، کتیبه ای نیز نصب شده است. متأسفانه به جز ورودی مسجد و مدرسه و صحن قدیمی مسجد، بقیه بنا تخریب شده است. بر روی کتیبه نام میرزا عیسی خان وزیر تا امام زین العابدین(ع) حک شده است. روی قبر میرزا عیسی خان وزیر یک سنگ قدیمی ترک خورده قرار گرفته که بالای سنگ دو فرشته کوچک حجاری شده. بالای سنگ قبر بینشعلی شاه دو تبرزین حجاری شده.

منصور رشیدی-پژوهشگر تاریخ و سرپرست مقبره

• قنات سراب وزیر

  قنات سراب وزیر (قنات میرزا عیسی وزیر) جزء موقوفات میرزا عیسی است و در خیابان مهدی خانی، کوچه لب تشنه که حالا نامش شهید حیدری است مظهر پیدا کرد. بیشتر بیماری های مردم در آن زمان ناشی از آب آلوده بود و تنها آب پاک، آب همین قنات ها بود و جالب اینکه اغلب افرادی که قنات داشتند مازاد آب خود را وقف مردم می کردند. قنات آب شاه، اول در قصر شاه می گذشت و بعد به مردم می رسید و قنات فرمانفرما، اول در خانه اش می چرخید و... اما میرزا عیسی کل آب قنات را وقف مردم می کند نه مازادش را. محله سراب وزیر هم به دلیل همین قنات به این اسم مشهور شده است. در کتاب های تاریخی اشاره به قنات عیسی خان شده و به طور نمونه در کتاب اسناد حقوقی عصر ناصری آمده است: قیمت اجاره آب آن خانه، 10 تومان در سال بود و از قنات میرزاعیسی وزیر که کنار سفارت جاری بود، آب می گرفتند و ماهی دو سه هزار دینار هم به میرآب می دادند.

• گسترش شهر تهران و احداث خندق

  وسعت دادن شهر تهران و احداث خندق برای جلوگیری از سیل، به دست باکفایت میرزا عیسی خان وزیر صورت گرفت. محمدحسن خان اعتمادالسلطنه می نویسد: سنه هزار و دویست و هشتاد و چهار عزم ملوکانه بر وسعت شهر تهران تعلق یافت لهذا مقرر فرمودند که شهر تهران را از سمت دروازه شمیران یک هزار و هشتصد ذرع و از سه جانب دیگر از هر طرف یک هزار ذرع وسعت دهند و کفالت این امر را به عهده جناب آقای مستوفی الممالک و میرزا عیسی، وزیر دارالخلافه موکول فرمودند و نیز مقرر شد که خندقی حفر کنند که رفع عبور مردمان از خارج دروازه بشود و شهر از آفت سیل محفوظ ماند. روز یکشنبه یازدهم شعبان در بیرون شهر شروع به این کار شد. اعلیحضرت شهرکمک بدواً کلنگی به زمین زدند و بعد سایرین شروع به حفر خندق کردند و میرزا عیسی وزیر متعهد شد که سه ساله حفر خندق تمام شود. دور این شهر سه فرسخ و نیم شد و دروازه به دور او ساخته آمد و میرزا عیسی متقبل شد که او در این خدمت مجاهده کند و پاره ای از اراضی بایره که داخل در محاط شهر جدید می افتد از او باشد و هنوز بعضی اراضی متعلق به میرزا عیسی هست.

  با طرح وسعت یافتن محدوده شهر تهران، بسکمک از زمین هایی که خارج از شهر تهران بود، داخل محدوده تهران بزرگ قرار گرفت لذا این طرح برای صاحبان این گونه زمین ها ثروت خیز شد: زمین های زیادی در شمال و به خصوص در غرب، در محدوده جدید شهر قرار داشت. همچنین زمین های بایر و باغاتی که متعلق به رجال و وزرا بودند، در آن محدوده واقع بودند. دو نفر از ملاکان بزرگ، مستوفی الممالک و خویش او میرزا عیسی وزیر، وزیر تهران و رئیس خالصجات بودند. بدون شک تملک زمین های این محدوده، توسط این دو نفر به منظور استفاده آینده بود. خانواده مستوفی الممالک در 1269 قمری، در سنگلج زندگی می کردند و صاحب چندین خانه بودند. عده ای از اطرافیان و اقوام او نیز در همان حوالی بودند و پسرش که لقب و سمت او را در 1303 قمری به ارث برد، صاحب زمین های وسیعی در سنگلج شد و از ملاکین بزرگ تهران بد.

علی قنبریان -دانشجوی دکترای دانشگاه تهران و سندشناس

• پرداخت هزینه تحصیلی دانشجویان

  در اسلام به علم و دانش اهمیت فراوانی داده شده است و آیات و روایات بسکمک در تکریم دانشمندان و برتری آنان وارد شده است. از خدمات پسندیده میرزا عیسی خان وزیر، پرداخت هزینه تحصیلی دانشجویان است تا آنها با فراغ خاطر بتوانند تحصیل علم و کمالات کرده و برای جامعه مفید باشند. در کتاب مرآت الوقایع مظفری چنین آمده است: امین الدوله که بانی مدرسه رشدیه است و چهل شاگرد آنجا را مجاناً متکفل خرج است و بیست شاگرد آنجا را از ثلث مرحوم میرزا عیسی وزیر، آقا شیخ هادی مجتهد متکفل مخارج است. امین الدوله در شعبان المعظم در رشت شنید که مخارج مدرسه را حیف و میل می کنند. به آقا شیخ هادی نوشت که مخارج مدرسه را رسیدگی نماید و اختیارش با او باشد. آقا شیخ هادی مجتهد نیز می خواهد مدرسه ملی افتتاح نماید. از قرار مذکور در این مدت هفتاد هزار تومان، مردم وجه اعانه برای مدارس ملی تهران داده اند و تمام را رؤسا خورده اند.

• مردنکونام نمیرد هرگز

در سال 1310 قمری، بیماری وبا تهران را فراگرفت و تعداد بسکمک در هر روز جان خود را از دست می دادند. میرزا عیسی وزیر مقید بود که اجساد با آداب کامل اسلامی (غسل و کفن) دفن شوند و تعداد زیاد مردگان مانع از این عمل نشد و خودش شخصاً نظارت می کرد تا تخلفی صورت نگیرد. میرزا عیسی جانش را در این راه فدا کرد و بر اثر وبا، در 22 صفر سال 1310 قمری درگذشت. عبداللّه مستوفی درباره وبا و مرگ میرزا عیسی خان وزیر می نویسد: آن روزها البته آمار و احصایی های نبوده است که عده مبتلایان وبا و اموات آنها را تشخیص دهد ولی از قراری که می گفتند، عده امواتِ تهران در یکی دو هفته به روزی 300 نفر هم رسیده بوده است. از جمله وفیات، میرزا عیسی وزیر تهران بود که در سال گذشته قبل از واقعه تنباکو و بعد از مردن محمد ابراهیم خان وزیرنظام وزیر تهران، مجدداً به این شغل منصوب شده بود.

سفرهای ادلیا: سفرهای ادلیا: ارزانترین تورهای مسافرتی اروپایی، آسیایی و کانادا