استان سمنان: جزیره لهجه های ایران - پرسینا بلاگ

عوامل شکل‌گیری این تنوع بی‌نظیر

این تنوع زبانی گسترده، حاصل عوامل متعدد تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی است که در طول قرون متمادی، این منطقه را به موزه‌ای زنده از زبان‌های باستانی ایران تبدیل کرده است .

• عوامل تاریخی و مهاجرت‌ها: تاریخ این منطقه با کوچ و استقرار اقوام مختلف گره خورده است .

  • دوران باستان: استان سمنان در دوران باستان بخشی از ایالت پارت (پرتو) و در مرز ایالت ماد قرار داشت که زمینه‌ساز تعاملات اولیه میان اقوام بود . همچنین، مهاجرت سکاها در حدود 129 پیش از میلاد به نواحی کوهستانی که بعدها سنگسر (سگسار) نام گرفت، از رخدادهای تأثیرگذار بود .
  • تبعیدهای حکومتی: در دوران اشکانیان، فرهاد اول گروهی از قوم آمارد را پس از غلبه بر آن‌ها در مازندران، به منطقه خوار (گرمسار امروزی) تبعید کرد . این سیاست کوچ اجباری در دوره‌های بعد، به‌ویژه در دوره صفویه، برای اهداف نظامی ادامه یافت .
  • مهاجرت‌های پس از اسلام: حمله اعراب و کوچ دیگر اقوام در دوره‌های مختلف تاریخی، لایه‌های جدیدی به این تنوع قومی و زبانی افزود .

• عوامل جغرافیایی: موقعیت جغرافیایی استان سمنان نقشی دوگانه در این تنوع داشته است.

  • جاده ابریشم: قرارگیری طولانی‌ترین مسیر جاده ابریشم در ایران (حدود 600 کیلومتر) در این استان، سمنان را به یک چهارراه فرهنگی و تجاری تبدیل کرده بود . این مسیر بستری برای تعامل زبان‌ها، ادیان و فرهنگ‌های گوناگون بود .
  • انزوای کوهستانی: وجود مناطق کوهستانی و صعب‌العبور باعث شد که برخی جوامع و گویش‌هایشان برای قرن‌ها در انزوا باقی بمانند و اصالت خود را حفظ کنند . این انزوا به گویش‌ها اجازه داد تا در برابر نفوذ زبان فارسی معیار مقاومت کرده و ساختارهای کهن خود را حفظ کنند .

زبان‌ها و گویش‌های اصلی استان: گنجینه‌ای از زبان‌های کهن

بسیاری از گویش‌های رایج در استان سمنان بازمانده زبان‌های ایرانی میانه و کهن، به‌ویژه زبان پهلوی (ساسانی) و مرتبط با زبان‌های ماد و پارت هستند . این گویش‌ها که از ریشه زبان‌های ایرانی شمال غربی هستند، به قدری با فارسی معیار (که یک زبان ایرانی جنوب غربی است) متفاوتند که اغلب برای غیربومیان قابل فهم نیستند . این گویش‌ها به همراه لاسجردی و افتری، گاهی تحت عنوان زبان‌های «کومشی» دسته‌بندی می‌شوند .

زبان سمنانی: میراثی مستقل از زبان پهلوی

یکی از دلایل اصلی این تنوع، وجود «زبان سمنانی» است . تحقیقات زبان‌شناسی نشان داده است که سمنانی تنها یک گویش یا لهجه از زبان فارسی نیست، بلکه خود یک زبان مستقل با ساختار و ادبیات متمایز به شمار می‌رود . ریشه این زبان به زبان پهلوی، زبان باستانی ایران، بازمی‌گردد و به همین دلیل از اهمیت تاریخی و فرهنگی ویژه‌ای برخوردار است . زبان سمنانی به دلیل همین ویژگی‌ها در تاریخ 30 آذر 1394 در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت ملی رسیده است .

مهم‌ترین حوزه‌های گویشی و تفاوت‌های ساختاری آن‌ها

این استان به چندین حوزه گویشی اصلی تقسیم می‌شود که تفاوت‌های عمیق ساختاری، درک متقابل آن‌ها را حتی برای گویشوران بومی استان دشوار می‌سازد .

• سمنانی: قدیمی‌ترین گویش منطقه که در شهر سمنان رایج است و به زبان پهلوی نزدیک‌تر است .
• سنگسری (مهدی‌شهری): از قدیمی‌ترین گویش‌های ایران و بازمانده زبان‌های ایرانی میانه است . این گویش ویژگی باستانی جنسیت دستوری (مذکر، مؤنث و خنثی) را حفظ کرده است که در فارسی امروزی کاملاً از بین رفته است .
• سرخه‌ای: یک کد امن در جنگ: این گویش به دلیل ساختار پیچیده و تمایز فوق‌العاده‌اش شهرت دارد . پیچیدگی آن به حدی است که در دوران جنگ ایران و عراق، به عنوان یک کد امن و طبیعی در ارتباطات بی‌سیمی استفاده می‌شد .
  • نحوه استفاده: از سال 1361 و در عملیات رمضان، بی‌سیم‌چی‌های سرخه‌ای موظف شدند تا مکالمات را با گویش مادری خود انجام دهند . این روش در عملیات قادر نیز به کار گرفته شد .
  • دلایل عدم رمزگشایی: نیروهای استراق سمع عراقی با وجود تسلط بر زبان‌های فارسی، ترکی، کردی و لری، هیچ آشنایی با این گویش نداشتند . تفاوت بنیادین ساختاری و واژگانی آن با فارسی معیار، رمزگشایی آن را ناممکن می‌ساخت .
  • کدهای استعاری: رزمندگان علاوه بر گویش غلیظ، از کنایه‌های محلی نیز استفاده می‌کردند. برای مثال، از واژه «مارگیج» (به معنی گنجشک) برای اشاره به هواپیما و ادوات پرنده دشمن استفاده می‌شد . همچنین عبارت «کاشی برحی بقاتی» (به معنی دشمن از چیزی که آقای کاشی می‌فروشد، یعنی گاز، استفاده کرده) برای اعلام حمله شیمیایی به کار رفت و جان بسیاری را نجات داد .
• شهمیرزادی: این گویش برخلاف سایر گویش‌های منطقه، زیرمجموعه‌ای از زبان مازندرانی (از زبان‌های کاسپین) طبقه‌بندی می‌شود . این تفاوت ریشه‌ای باعث شده که گویشوران شهمیرزادی زبان مازندرانی را تا 90 درصد بفهمند، اما درک آن‌ها از زبان‌های دیگر منطقه سمنان تنها حدود 40 درصد باشد .
• لاسگردی، اَفتَری و بیابانکی (گرمساری): گویش‌های محلی دیگری که بیشتر در میان نسل‌های قدیمی‌تر رایج هستند .

این گویش‌ها در بهمن ماه 1394 به صورت گروهی در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت ملی رسیدند .

دلایل دشواری درک متقابل و تفاوت‌های ساختاری

دلیل اصلی دشواری درک این گویش‌ها، حفظ ویژگی‌های باستانی آوایی، دستوری و واژگانی است که در فارسی امروزی از میان رفته‌اند .

1. تفاوت‌های دستوری (Grammatical):

   • ساختار کُنایی (Ergativity): گویش سمنانی و گویش‌های هم‌خانواده آن دارای ساختار ارگاتیو هستند . در این ساختار، شناسه فاعل در فعل لازم و فعل متعدی متفاوت است که با ساختار فاعلی-مفعولی فارسی معیار تضاد کامل دارد .
   • جنسیت دستوری: همانطور که اشاره شد، گویش سنگسری دارای جنسیت دستوری است؛ ویژگی‌ای که در زبان‌های باستانی ایران مانند اوستایی وجود داشته است .
   • صرف افعال و ضمایر: سیستم صرف افعال، ضمایر شخصی، ملکی و پرسشی در این گویش‌ها کاملاً منحصربه‌فرد است و با فارسی تفاوت‌های بنیادین دارد .

2. تفاوت‌های آوایی (Phonological): این گویش‌ها دارای سیستم واکه‌ها (مصوت‌ها) و همخوان‌های (صامت‌های) متفاوتی هستند. برای مثال، در گویش سمنانی واکه‌هایی مانند /ø/ (شبیه ضمه در ترکی) و /ɛ/ (فتحه کشیده‌تر) وجود دارد که در فارسی معیار کاربرد ندارند .

3. تفاوت‌های واژگانی (Lexical): این گویش‌ها گنجینه‌ای از واژگان اصیل ایرانی را حفظ کرده‌اند که برای یک فارسی‌زبان ناآشناست . برای مثال، در گویش سمنانی برای «خروس» از کلمه «هریسَه» (herisa) استفاده می‌شود که به ریشه باستانی آن نزدیک‌تر است .

چالش‌های بقا و اقدامات حفاظتی

با وجود این غنای فرهنگی، گویش‌های استان سمنان با چالش‌های جدی برای بقا روبرو هستند.

• چالش‌های پیش رو:

  • تأثیر زبان فارسی معیار: گسترش زبان فارسی به عنوان زبان رسمی، آموزشی و رسانه‌ای، باعث کاهش استفاده از گویش‌های محلی، به‌ویژه در میان نسل جوان، شده است .
  • مهاجرت و تغییرات جمعیتی: استان سمنان، به ویژه شهر سمنان، یک منطقه مهاجرپذیر است و حدود 35 تا 40 درصد جمعیت آن را مهاجران تشکیل می‌دهند . این موضوع هویت فرهنگی و زبان بومی را در معرض فراموشی قرار داده است .
  • کاهش انتقال بین نسلی: عدم تکلم والدین به زبان محلی با فرزندان، مهم‌ترین تهدید برای آینده این میراث زبانی محسوب می‌شود .

• اقدامات عملی برای حفظ و احیا:

  • ورود به نظام آموزشی: برای نخستین بار، کتاب و درس مستقل زبان سمنانی برای پایه‌های اول تا ششم ابتدایی در مدارس شهرستان سمنان تدوین و تدریس شده است . همچنین دو واحد درسی گویش سمنانی در دانشگاه سمنان ایجاد شده است .
  • مستندسازی علمی: تفاهم‌نامه‌ای برای تهیه «اطلس گویش‌های منطقه سمنان» جهت انتشار در سطح ملی و جهانی منعقد شده است .
  • فعالیت‌های فرهنگی و رسانه‌ای: برنامه‌هایی مانند «شونشینی» (شب‌نشینی)، شب‌های شعر و طنز به گویش سمنانی و تولید برنامه‌های رادیویی مانند «شب‌های نقره‌ای» به ترویج این گویش‌ها کمک می‌کند .

استان بوشهر: گنجینه‌ای دیگر از گویش‌ها

هرچند لقب «جزیره لهجه‌ها» به طور مشخص برای استان سمنان به کار می‌رود، استان بوشهر نیز از تنوع گویشی بالایی برخوردار است . در این استان، مردم به زبان فارسی با گویش محلی بندری صحبت می‌کنند که خود شامل لهجه‌های متعددی مانند دشتی، تنگستانی، دشتستانی، گناوه‌ای و دیلمی است . همچنین به دلیل موقعیت ساحلی، واژگانی از زبان‌های انگلیسی، هلندی، پرتغالی، هندی و عربی نیز در گویش مردم این منطقه راه یافته است .

خلاصه

لقب «جزیره لهجه‌ها» به استان سمنان اطلاق می‌شود . این نام‌گذاری به دلیل تنوع فوق‌العاده گویش‌های رایج در این استان است که بازمانده زبان‌های باستانی ایران (مانند پهلوی) هستند و به دلیل تفاوت‌های عمیق ساختاری، درک متقابل آن‌ها حتی برای ساکنان روستاهای مجاور نیز دشوار است . عوامل تاریخی (مهاجرت‌ها و تبعیدها) و جغرافیایی (جاده ابریشم و انزوای کوهستانی) این تنوع را شکل داده‌اند .

تفاوت‌های بنیادین این گویش‌ها با فارسی معیار و با یکدیگر شامل موارد زیر است:

• ساختارهای دستوری کهن: مانند وجود جنسیت دستوری (مذکر، مؤنث، خنثی) در گویش سنگسری و ساختار کُنایی (ارگاتیو) در گویش سمنانی .
• ریشه‌های زبانی متفاوت: برای مثال، گویش شهمیرزادی از خانواده زبان‌های کاسپین (مازندرانی) است، در حالی که سایر گویش‌ها «کومشی» و از خانواده زبان‌های شمال غربی ایران هستند .
• پیچیدگی منحصر به فرد: گویش سرخه‌ای به قدری پیچیده است که در دوران جنگ ایران و عراق به عنوان کد ارتباطی امن در عملیات‌هایی مانند رمضان و قادر استفاده می‌شد . در این ارتباطات از کلمات استعاری مانند «مارگیج» (گنجشک) برای هواپیما استفاده می‌کردند .

با وجود چالش‌هایی مانند نفوذ فارسی معیار و مهاجرت، اقداماتی نظیر آموزش زبان سمنانی در مدارس و دانشگاه‌ها و تهیه اطلس گویش‌ها برای حفظ این میراث در حال انجام است . اگرچه استان‌های دیگری مانند بوشهر نیز دارای تنوع گویشی هستند، اما لقب «جزیره لهجه‌ها» به طور خاص به استان سمنان اشاره دارد .