نگاهی به فلسفه و اندیشه سیاسی هگل در سالروز درگذشتش - پرسینا بلاگ

اگر مراد قطعی این باشد و بپذیریم که مانند یک امر عقلانی- فلسفی به مقوله توجه نموده ایم، پس فهم فلسفه هگل نیز جز با فهم تاریخ و فرهنگ آلمان و مهم تر از همه زبان آلمانی که در نوع خودش ساحتی از بزرگ ترین اندیشه های بشری را شامل می گردد، بی هیچ تردیدی غیر ممکن است.

هگل و شناخت مبانی تفکر منتهی به امر سیاسی و اجتماعی

گئورگ ویلهلم فریدریش هگل، به طرز بسیار همه جانبه ای از همان ابتدای ورودش به دانشگاه و توجه فلسفی اش تمایل خاصی به ادیان در دنیا و امر دینی به مثابه عامل حرکت در تحولات اجتماعی و نیز سیاسی جوامع بشری داشت. بالاخص که انقلاب بزرگ و اثرگذار فرانسه تفکر او را به سیاست و اجتماع بسیار مورد تاثیر خود قرار داده بود.

کاشتن درخت آزادی به عنوان یک کار نمادین، اما بسیار هدفمند او، به همراه شلینگ دیگر فیلسوف هم دوره آلمانی وی که ایده آلیسم آلمانی به او نیز بسیار بدهکار است، نشان از قدرت اثر پذیری او از این انقلاب را داشت. پس بر این مبنا هگل همزمان دارای دو ساحت اثرپذیر از دین و نیز نگرش سیاسی یا بهتر بگوییم آزادیخواهانه سیاسی است.

قابلیتی که به طور کلی به زمان حضورش در فضای آکادمیک دانشگاه ینا شکل گرفت. از این رو فلسفه سیاسی هگل ارتباط تنگاتنگی با فلسفه عمومی او دارد. او معتقد است باید ذات سیاست در مرتبه ذات فلسفه مطرح گردد، پس فلسفه سیاسی او بر اساس آگاهی به خود است.

از آنجا که هگل سیاست را وسیله رسیدن به آگاهی به خود تصور می نموده است، افرادی، چون افلاطون که به امر آموزش کودک توجه دارند مورد انتقاد او هستند. او مساله سیاست را در سطح تحول ذهنی جست وجو می نماید و سعی دارد از تصور و پذیرش یک به اصطلاح امر انتزاعی به امری درخور ساختار انضمامی برسد.

امری که هگل در واقع اولین فیلسوفی است که به دنبال این مهم با استناد به امر ذهنی و در طول تاریخ فکر و ذهن تا زمانه خودش جست وجو می نماید. دیالکتیک هگلی، معنای روح، علم الاجتماع وی و نیز سیاست از دیدگاه وی دقیقا متاثر از این پروسه ارزشمند فکری او است. بر این مبنا هر یک از فلاسفه و متفکرانی که هگل بنیانگذار اندیشه آن ها بوده و تا به امروز هست دقیقا متاثر و متوجه به این امر تاریخی هستند.

شناخت و شهرت برای هگل به عنوان متفکری جدی و اثرگذار

تکامل اندیشه فلسفی و معیار های اندیشه منتهی به علم سیاست و اجتماع در نزد هگل، افکار او مصادف با سال های فعالیت و تحقیق وی در دانشگاه ینا محقق شد.

در همان سال ها یعنی به طور دقیق سال 1806 بود که پدیده شناسی ذهن یا پدیدار شناسی را نوشت؛ یکی از تاثیرگذارترین نوشته های فلسفی که تاثیر بسزایی در آینده هگلی ها هم توانست بگذارد. در این زمان بود که متدلوژی هگل نیز بیش از هر نظر فلسفی دیگری در زمانه خودش اهمیت اجرایی بسزایی یافت.

فارغ از این امهات هگلی بخش عمده فلسفه اجتماعی و سیاسی هگل که مراد این مقاله نیز بر پایه آن است در کتاب فلسفه حق آمده است. توجه و دغدغه اصلی وی علاوه بر توسعه و تنظیم روابط موجود در ساختار دولت و همچنین توجه به ابزار تاثیرگذار اجتماعی بر پایه نظریه دولت مدرن بنا شده است.

پس از آن کم کم نظریه اخلاقی دولت در متن فلسفه ایده آلیستی آلمان پدید آمد. وی برای ربط داده های درونی و ظاهری دولت در پی اثبات این نکته بود که دنیا عینی نهاد ها و قوانین در دنیا ذهنی و آگاهی انسان ریشه دارد. پس لاجرم برای اثبات این یگانگی و آشتی دادن تضادها، فلسفه ای مبتنی بر اندیشه روح یا ذهن عرضه کرد، چراکه دولت در اندیشه هگل جزیی از پویش تکاملی روح است که اهمیتی ارزشگذارانه و تاریخی می یابد.

مبانی اثرگذاری اندیشه سیاسی و اجتماعی هگل

نکته بسیار حایز اهمیت در تفکر سیاسی و اجتماعی هگل این است که به طرز بسیار هوشمندانه ای سیر تکوین تفکر فلسفی هگل منطبق با ساختاریابی اندیشه سیاسی و اجتماعی وی است.

برخلاف بعضی فلاسفه مطرح که ابتدا فلسفه فکری آن ها شکل و قوام می یابد و سپس دوره بعد تفکر آن ها مصادف با بسط نظریه های اجتماعی و سیاسی آن ها می گردد، هگل همزمان این دو پروژه بزرگ فکری را راهبری می نماید. یعنی در بخش هگل جوان وی بر تاثیر گذاری تاریخ و سنت بر ذهن انسان و در نتیجه بر شناخت انسانی تکیه داشت.

در اندیشه هگل، تاریخ در فکر و اندیشه تاثیر می گذارد و، چون هیچ چیز بدون معرفت انسان، ظهور و بروز ندارد هیچ چیز حتی انسان هم بدون تاریخ ظهور و بروز نخواهد داشت. حال برای آنکه مطلب بهتر دستگیرمان بگردد باید به یاد بیاوریم که کانت اصل واقع را قبول داشت ولی شناخت و رهیابی انسان به آنان را ممکن نمی دانست. اما هگل و حتی دیگران متاثر از او تفاوت ذهن و واقع را نیز در آستانه فروپاشی قرار دادند.

تاریخ و امر فراتاریخی و تاثیر این رهیافت بر اندیشه سیاسی هگل

هگل امور را به دو بخش تاریخی و فراتاریخی تقسیم می نماید و معتقد است که امر فراتاریخی نیز در تاریخ ظهور پیدا می نماید. به عقیده هگل، عقل امری فراتاریخی است که تاریخ را به دنبال خود می آورد و در تاریخ ظهور و نمود پیدا می نماید، (عمده نظریات هگل در باب تاریخ، در کتاب عقل در تاریخ وی آمده است.) از این رو به اعتقاد وی عقل نیز تاریخ مند است و آنچه فراتاریخی است، فطرت است، پرسشگری از مبدا، امر فراتاریخی مشترک در میان همه انسان ها را تشکیل می دهد.

وی بر این باور بود که فطرت در آینده ظهور پیدا می نماید. تاکنون توجه بشر به پاسخ به سوال از مبدا معطوف شده بود و، چون پاسخ ها متفاوت بودند، تاریخ ها و سنت های مختلفی پدید آمده اند و وحدتی ظهور نیافته است.

سنت ها یا آشکارا با هم مخالفند یا در تفسیر و تطبیق با یکدیگر اختلاف دارند و از آنجا که این سنت ها و تاریخ ها بر معرفت انسان ها اثر می گذارند، لذا انسان ها در فهم یکدیگر و فهم کسانی که دارای سنت دیگری هستند، دچار مشکل و سوء فهم می شوند.

اما با توجه به پرسش واحدی که همواره بوده است، نوعی وحدت در میان سنت ها پدید می آید و در سایه آن وحدت می توان به جامعه واحد دنیای رسید. این را اگر بتوان به معنای فرمی از غایت امر اجتماعی هگل دانست، پس بی درنگ می توان ذهن را به سمت دولت مدرنی سوق داد که پیش تر در روبروه با اندیشه سیاسی هگل عنوان شد.

اگر این مبنا را مفروض بدانیم برای فهم هگل توجه به جنبه های دیگری از دوره جدید که بر اندیشه غرب موثر بوده است، لازم است. همه اجزای یک تمدن و یک دوره تاریخ مرتبط با یکدیگرند و چنین نیست که این اجزا بر حسب اتفاق کنار یکدیگر نهاده شده باشند.

این وجه نظر کل انگارانه (Holistigue) هگل است که هم به نوبه خود اساس تفکر سیاسی- اجتماعی او را شکل داده و نیز نگرش به تاریخ فلسفه غرب از حیث توجه به فلسفه های مضاف و نیز توجه فیلسوفان به ساختار امر و فعل سیاسی را در طول تاریخ فلسفه پس از هگل را شکل می دهد.

بازخوانی دوباره تاریخ فلسفه غرب بر مبنای نگاه هگل به دولت مدرن

فلسفه در غرب دوره جدید، صرفا یک امر فرافرهنگی در کنار سایر مسائل فرهنگی نیست، بلکه ذات و درونمایه تمدن جدید است. بر این اساس ما باید به کل فرهنگ غربی نگاه کنیم و فلسفه جدید غرب را در رابطه با سایر اجزای فرهنگی آن مورد لحاظ قرار دهیم.

بر این مبنا فلسفه قائم به عقل نیست، بلکه این عقل است که قائم به فلسفه است. فلسفه غرب در دوره جدید از آنجایی شروع شد که مبنای پرسش اصلی در یک حرکت موثر به سمت شناخت خود عقل به جلو رفت. آری؛ عقل چیست؟

توجه و نگاه به این پرسش بنیادین در بزرگ مرد تفکر مغرب زمین ایمانوئل کانت کتاب نقد عقل محض را به عالم فلسفه بخشید. از این دوره به بعد است که برای فهم فلسفه غرب، باید از قالب فکری سنتی بیرون بیاییم و به اصطلاح پرسش عقل از عقل را مبنای شناخت قرار بدهیم.

آخرالامر اگر مبانی فکری صحیحی را اختیار نموده باشیم به مولفه سومی می رسیم. پاسخی که نهایتا غرب به این پرسش می دهد، تاریخ است و آن مرحله مطلقی که در تاریخ مبنای درک انسان مدرن را تشکیل می دهد، تکامل عقل است. از این رو زمان برای هگل به درستی می تواند دوره مدرن توامان با درک درست از مفهوم عصر روشنگری باشد.

تاثیر نهضت روشنگری بر فلسفه هگل

اثرگذاری وجه فلسفی نهضت روشنگری بر هگل بسیار جدی قلمداد می گردد. مسائل اساسی که هگل با آن ها روبرو بود، همان مسائلی بودند که نهضت روشنگری هم با آن ها رو به رو شده بود و همزمان وقت آن رسیده بود که تاریخ تفکر غرب برای گسترش سیطره اش در دوره مدرن به هر حال پاسخ درخور عقلانیت جدید پیدا کند.

نخستین تاثیر نهضت روشنگری بر اندیشه هگل برجسته کردن مفهوم فایده انگاری در مکتب هگل بود. مکتب فایده انگاری، چون معیار خوب یا بد بودن رفتار ها را فایده مقوم بر آن ها می داند، دنیا و طبیعت را در خدمت انسان تلقی می نماید.

همان بنیان تفکری که امروزه منتقدان مدرن مدام این نگاه بسط یافته را برسر اندیشمندان مدرن می کوبند که با این معیار که در نهایت به خداانگاری بشر مدرن در نگاهش به طبیعت ختم شد، باعث شد تا این حجم از مسائل و بحران های متعدد و مختلف برای انسان مدرن پیش بیاید.

از سوی دیگر شناخت شناسی (اپیستمولوژی) معرفتی به انسان و دنیای پیرامون یا متعلق شناختش و همچنین نوع ارتباط بشر با این ساختار ها در مطمح نظر نهضت روشنگری نهاده شد.

از این نظرگاه اخلاق در فلسفه هگل از آن جهت که معطوف به منفعت فردی و بهزیستی بود با وجوه فایده انگاری روشنگری پیوند خورد. همین مساله که اساس پرهیز از عمل ذهنی و تمرکز زاهدانه اثرگذار بر عمل بالفعل فردی داشته و دارد، یکی از ریشه های مدرنیته محسوب می گردد.

در نگاهی به عناصر فلسفه حق هگل می توان به چنین برداشتی رسید که هگل با تاکید زیاد بر این وجه اساس حق در ذهن را امری کلی می داند که صندلی دقیق و منشا آن اراده است. اراده آزاد است پس به نظام حق، حوزه آزادی عمل داده شده است. دنیا بسان ذهن آدمی است که مانند طبیعت ثانوی از خود به بیرون از وجود خود وانهاده شده است.

اما وجه دیگر نهضت روشنگری که بر اندیشه هگل تاثیر گذاشت وجه آموزشی نتایج روشنگری و نیز مقومات فرهنگی آن بود. به نظر او فایده انگاری به صرف و محض امری مادی نیست، بلکه از آنجا که امری ذهنی است، باید بر نوعی آموزش راسخ باشد.

این درست است که ارتباط فلسفه هگل با دوره مدرن بیشتر از آموزه های دانشگاهی وی است و سنت فلسفی در خوانش و تحلیل های هگل صندلی بسیار بزرگ تر و بیشتری دارد، اما نباید این را موقعیتی دانست که هگل امر مدرن را کمتر درک نموده است.

از قضا رویکرد اینچنین هگل است که تعریف و ظرفیت او را از شناخت و بر شناخت دولت مدرن تجربه ای ناب و منحصر به فرد نموده است. برای نمونه همین مبحث آموزش در نزد هگل که پیش تر عنوان شد بر اساس گفته های خودش آموزشی بر مبنای مدرن شدن و مدرن بودن است.

روشنگری و مدرنیته به عنوان دو اصل اساسی در دولت مدرن هگلی

بیایید بپذیریم که روشنگری یک جریان (Movment) است؛ اما مدرنیته یک پروژه بزرگ هنری، فلسفی و یک شرایط ذهنی اثرگذار در روش زیست اجتماعی است. گونه ای همزیستی متقابل بر اساس اتکا بر عقل نوین در انجام امور اجتماعی است.

هنر را نیز از آن جهت مثال زدم که آن طور و آنقدر که هنر در شکل گیری مدرنیته از ابتدای امر تاثیرگذار بود، شاید هنوز رویکرد های دینداری، فلسفی و نگاه به امر اجتماعی و سیاسی به آن حد از پویایی و میل به تغییر نرسیده بودند.

از شروع نهضت رنسانس تا اواسط قرن 19 جامعه و تاریخ شاهد ظهور دوره های متعددی بودند که در آن بسیاری از اصول پراهمیت نظیر خردگرایی، نگاه توامان با انتقاد بسیار به سنت مطرح شدند؛ دوره ای که به مدرنیته شهرت یافت.

اما روشنگری، جنبش و جریانی روشنفکرانه مربوط به دوره معینی از مدرنیته و به نحوی خاص قرن هجدم بود. در واقع بیان روشنگری، همان اصولی هستند که در شکل گیری و انسجام مدرنیته و ظهور گسترده آن نقش بسیار جدی در قامت سرزمینی به وسعت اروپا بازی کردند.

انسان که ملاک و معیار بسیار مهمی برای ساختار مدرنیته شده بود، به طور گسترده تری فضیلت بسیار قدرتمندی در نسبت با هزاره قرون وسطایی یافت تا طبیعت را عاقلانه تسخیر کند و از پیشداوری و هر آنچه شرح عقلی ندارد، بپرهیزد.

پروتستانتیسم اگر خاصه از بیان مداوم قرون وسطای یا اندیشه دین مداری اینجا به دنبال معنا باشد باید بگوییم که یکی از عوامل پیدایش مدرنیته از قضا همین رویکرد دینداری منتهی رویکرد بر خلاف دینداری سنتی (کاتولیک یا ارتدوکس) بود.

تقدس مالکیت خصوصی، عقل گرایی و طبیعت گرایی، در پروتستانتیسم موجب شد تا خوشبختی زمینی به عنوان جایگزین پیشداوری های غیرعقلانی مطرح گردد. آنچه در واقع بر این مبنا می ماند صفحه ای صاف بود که باید نهاد های مبتنی بر عقل را روی آن ساخت، ایده خوشبختی زمینی، ترقی و ساختاریابی مجدد اجتماعی بود که به نوبه خود حرف تازه ای در اروپای آن روزگار می توانست باشد.

هگل فیلسوفی که مدرن بود

این مبنا به ما یاری می نماید تا هگل را فیلسوفی منتسب به دوره مدرنیته بدانیم، زیرا پایه روشنگری نفی انتقادی سنت هاست. نفی انتقادی به معنای انکار سنت ها نیست، بلکه نفی ای را شامل می گردد که در نهایت انسان منکر حضورش نمی گردد و چنانچه دلیلی کامل و موجه دال بر انکارش نباشد، می تواند به مثابه امری سنتی وارد دوره و محدوده مدرن تلقی اش کند.

همین نکته مهم است که با وجود تاثیر جنبش روشنگری بر هگل، تاکید او بیشتر بر مدرنیته ای است که بسیاری از صاحب نظران و هگل شناسان معتقدند دولت مدرن نمی تواند دولتی هگلی نباشد. در واقع مدرنیته پلی است در تکامل روح به سوی آزادی.

خودآگاهی روح مهم ترین منش دوران جدید است و اندیشه انتقادی موتور محرک این خودآگاهی است. هگل که بنیاد مدرنیته را در واقع به معنای خاص کلمه عنصری ذهنی می دانست بر این باور بود که آگاهی از خویشتن نیازمند آزادی، تعمیق فردیت، استقلال کنش و مهم تر از همه انتقاد است. همچنین نباید فراموش کرد که هگل انتقاد را آن خصلت روح ذهنی می داند که خود جزیی یا کودکی در روزگار نو است.

فهم آزادی به مثابه عنصری اصیل در آموزه های سیاسی

آزادی طبق فهم هگل در قالب سه مولفه از آزادی منشعب و مطابق فهم کانت - به مثابه عالی ترین شکل آزادی است که در قامت تفکر فلسفی از گذشته تا زمان هگل رسیده و شاید این هگل باشد که این معنای آزادی را از گذشته خودش به کلی جدا می نماید.

نزد هگل عقل-برخلاف کانت- مشتمل بر امیال فردی و امری است که در طول تاریخ و در بستر اجتماع و دوران ها تکامل می تواند بیابد و به اعتلا برسد. از نظر وی عقل صرف قوانین صوری نیست؛ بلکه صورتی است که با گذر و حرکت تاریخ کمال می پذیرد و صورت راستین، مطلق و کمال یافته خود را می یابد. بنابراین هگل برای تحقق عقل که خود آزادی و سرشت روح است، وجود بستری مناسب را ضرور می داند.

هگل می گفت اگر همه چیز از فرد ناشی گردد، آن فرد می تواند در جا هایی بی نهایت اراده آزاد خودش را پیش ببرد. اگر در جایی، مبنای بیرونی برای فرد وجود نداشته باشد، حوزه مناسبات اجتماعی متوجه خطرات بسیاری می گردد. از این رو فلسفه حق زندگی را به تصویر می کشد که در آن آزادی و عقل و در یک کلام روح متحقق می گردد.

زندگی اخلاقی یا فلسفه سیاسی هگل پیگیری اراده ای است که با هستی خویش از جنینی ترین وجود تا متکامل ترین شکل ارتقا می یابد و به آزادی راستین در قالب زندگی اخلاقی می رسد. بنابراین ضرورت شکوفایی آزادی راستین- همان گونه که هگل آن را بیان می داشت- نظام و فلسفه سیاسی هگل را که در زندگی اخلاقی بیان می گردد، اقتضا می نماید.

دولت مدرن هگلی و جامعه مدنی

دولت مدرن هگلی فقط با تمایزش از جامعه مدنی و در یک فرآیند و تحولی دیالکتیکی پدیدار می گردد. دولت مدرن هگل انتها به عنوان کلیت فرآیند رشد فردی، یعنی به عنوان نظم اخلاقی مکنون در آگهی ذهنی و مندرج در قوانین و نهاد های تعیین عینی و بیرونی ادراک می گردد.

همچنین در نظر او جامعه مدنی و دولت بیرونی مراحل یا مراتبی در فرایند تکامل انسانی به شمار می فرایند. امری که در فرآیندی دیالکتیکی محقق می گردد. درست در همین بخش است که هگل از جامعه مدنی و لفظش عبور می نماید و به مفهوم دولت ضرورت می رسد.

دولتی که خود مقطع و وسیله ای برای رسیدن به نظام دولت اخلاقی و از همه مهم تر دولتی عقلانی است. در چنین جامعه ای به اصطلاح بیرونی است که فرد به عنوان جزیی از نظام اجتماعی و دولت اثرگذار به کلیت فکر و اندیشه و نوعی نظام عقلایی اجتماعی می رسد.

هگل آشکارا از دولت به عنوان سازمان عینی سخن گفته است. معنایی از دولت سیاسی که خودش به ساختار و شاکله دولت از منظر نظام قدرت و نهاد های حکومتی تاثیرگذار نگاه می نماید؛ خصلت اساسی دولت سیاسی که در ساختار عینی نظام سلطنت مشروطه خودش را نشان می دهد و اصل اساسی اش متضمن اصل تفکیک قوای حکومتی یا در حکومت است.

منابع:

1- اندر شناخت هگل، روژه گارودی، باقر پرهام.

2- پدیدار شناسی روح هگل، ژان هیپولیت، کریم مجتهدی.

3- هگل و مبادی اندیشه معاصر، امیرمهدی بدیع، احمد آرام.

4- مقدمه ای بر پدیدار شناسی روح هگل، محمود عبادیان.

5- عقل در تاریخ، هگل، حمید عنایت.

6- هگل و فلسفه مدرن، دکتر علی مرادخانی.

7 -http: //www.journalofdemocracy.org/articles/gratis/Boroumand.pdf

8 -Walter, Kaufmann, (1972) , The Hegel Myth and its Method, Hegel: A

Collection of Critical Essays, edited by Alasdair Mac Intyre, (London: University

of Notre Dame Press.

9 -G.W.F, Hegel, (1972) , Hegels Lectures on the History of Philosophy, trans.

E.E.A. Aldane and F.H. Simson, vol, III, (London: Routledge and Kegenpaua Press.)

یومی بلاگ: یومی بلاگ | آرشیو خبری و مقالات متنوع وب