اسطرلاب های تاریخی، نمایان گر گوشه ای از دانش بومی مردمان روزگار قدیم در شناخت هستی - پرسینا بلاگ

با بیتی از غزل مولانا به ملاقات این شی تاریخی در بزرگ ترین موقوفه فرهنگی ایران می رویم؛

تو جویایی و ناجویا چو مغناطیس ای مولا / تو گویایی و ناگویا چو اسطرلاب و میزانی

از ستاره شناسان آشوری تا منجمان مسلمان

مطالعه منابع و آنالیز آثار به جای مانده نشان می دهد اسطرلاب در مدل های گوناگون مسطح، کروی و خطی وجود و کاربرد داشته است. اسطرلاب مسطح در این میانه به دلیل آسانی در جابه جایی و کاربرد، رایج ترین گونه بوده که در سده های میانه تاریخ ایران اسلامی تا میزان زیادی تکامل یافته است. بسیاری از منابع تاریخی اختراع اسطرلاب را به هیپارخوس یونانی نسبت داده اند اما به نظر می رسد بهره گیری از ابزارهای مشابه با توانایی های گوناگون در میان ستاره شناسان آشوری و بابلی رایج بوده و نمونه های یونانی، دستاورد تکمیل این ابزارها بوده است. پژوهش ها نشان می دهد اسطرلاب های فراوانی در فاصله سده های نهم تا نوزدهم میلادی در ایران و دیگر کشورهای اسلامی ساخته شده است.

ورود اسطرلاب به حلقه علوم ایرانی اسلامی

ابن ندیم، ابراهیم فزاری منجم سده دوم هجری را نخستین مسلمان سازنده اسطرلاب معرفی می نماید. مسلمانان کمی پیش از نیمه سده دوم هجری در شهر حَران که در آن موقع یک مرکز یونانی مآب علمی بود، برای نخستین بار با اسطرلاب آشنا شدند. کهن ترین اسطرلابی که تا به امروز به جای مانده، در سال 374 قمری برابر با 984 میلادی به دست دو برادر اصفهانی به نام های احمد و محمد ابن ابراهیم در اصفهان ساخته شده است اما گویا کهن ترین نمونه شناخته شده ای که نام سازنده و تاریخ ساخت برآن نقش بسته، اسطرلابی است که به گواهی کتیبه کوفی پشت کرسی آن به دست بسطلس در تاریخ 315 قمری ساخته شده است.

به تماشای نقشه متحرک آسمان بنشین

اسطرلاب مسطح پرکاربردترین ابزار کهن نجومی بوده است. اسطرلاب شبیه یک نقشه متحرک آسمان است که در آن ستارگان و مسیر خورشید روی یک صفحه شبکه ای به نام عنکبوت تصویر شده اند. عنکبوت را می توان روی صفحه دیگری که افق بر آن تصویر شده است، چرخاند؛ بدین ترتیب طلوع و غروب ستارگان و خورشید و مسیر حرکت آن ها در آسمان بازسازی خواهد شد. اگرچه در فکر بسیاری از مردم اسطرلاب به ویژه همراه با کلمه رمل، یادآور طالع بینی و احکام نجوم است، اما واقعیت آن است که اسطرلاب یک ابزار محاسباتی و میزان گیری است که با بهره گیری از آن می توان بسیاری از مسایل نجومی و هندسی را بدون احتیاج به محاسبه حل کرد.

جزییات اسطرلاب؛ از حلقه تا عنکبوت

اسطرلاب اجزای گوناگونی دارد که آشنایی با آن ها و کاربردهایشان می تواند به کارگیری آن را ساده تر کند.

حلقه؛ قطعه فلزی دایره ای است که به هنگام کار با اسطرلاب مى توان آن را به عنوان دستگیره یا آویز به کاربرد. گاه حلقه دیگری که ممکن است فلزی ، نخى یا ابریشمى باشد و آن را علاقه مى نامند، به آن مى افزایند.

عروه؛ دایره ای فلزی است که میان حلقه و کرسى قرار مى گیرد. نقش این دو (یا سه ) ابزار، فراهم سازی امکان چرخش کامل اسطرلاب و قرار گرفتن آن در جهت درست، به هنگام کار با آن است .

کرسى؛ زایده ای بر قوس کوچکى از محیط اسطرلاب است که عروه بدان متصل مى گردد.

اُم؛ صفحه اصلى و غیر قابل انتقال اسطرلاب است که دیواره ای آن را دربرمى گیرد. این صفحه بیش تر برای یافتن جهت قبله به کار مى رود.

حجره؛ فضایی تهى است که از ام اسطرلاب و دیواره آن تشکیل مى گردد. صفحه های قابل انتقال اسطرلاب و عنکبوت در آن جای مى گیرند.

صفایح؛ قطعه هایی دایره شکل با سوراخى در مرکز دایره اند که محور اسطرلاب از آن ها مى گذرد.

عنکبوت؛ صفحه ای شبکه ای است که روی آن دو دایره رسم شده است . عنکبوت روی صفایح قرار مى گیرد و خطوط و قوس های صفایح، از لابه لای بریدگی های آن دیده مى گردد.

عِضاده؛ بازوی متحرکى مانند خط کش است با سوراخى در میانه که به یاری محور در پشت اسطرلاب قرار مى گیرد و دو سر آن اندکى تیز است . در نزدیکى دو سر آن ، دو قطعه مربع شکل نصب شده است که آنها را لبنه ، یا هدفه می گویند که در میان هر یک از آن دو سوراخى ریز به نام سوراخ شعاع وجود دارد. ستارگان ، یا هر چیز دیگری از درون آن ها را دیده می شوند.

محور؛ میله ای باریک است که قطب نیز نامیده مى گردد. این میله از سوراخ های مرکز ام اسطرلاب و مراکز صفحات ، عنکبوت ، عضاده و گاه نیز شاخص می گذرد به گونه ای که این اندام ها تنها حرکت چرخشی پیرامون محور داشته باشند.

فرس؛ وسیله ای است که برای جلوگیری از جدا شدن صفحات و عنکبوت و عضاده از محور در سوراخ محور جای داده مى گردد.

اسطرلاب؛ این چندکاره جادویی

برای اسطرلاب بیش از 300 کاربرد تا به امروز آورده شده است. بعضی از مهم ترین آن ها بدین گونه اند:

نمایش آسمان در لحظه دلخواه

معین زمان به وسیله مشاهده اجرام آسمانی

میزان گیری فاصله هایی مانند رودخانه ها و بلندی کوه ها

محاسبه مکان اجرام آسمانی

سنجش ارتفاع، سمت، بعد و مِیل خورشید و ستارگان

محاسبه زمان طلوع و غروب اجرام آسمانی در زمان دلخواه

معین میزان روز و شب

معین ظهر شرعی

معین قبله

معین زمان طلوع و غروب آفتاب

طالع بینی

شش اسطرلاب در بانک اطلاعات آثار موزه ای کتابخانه و موزه ملی ملک وجود دارد و پاره ای از این اسطرلاب ها در تالار علوم در ایران اسلامی در این موقوفه در نمایش اند.