سفری به سقز: راهنمای جامع گشت وگذار در قلب تاریخ و طبیعت کردستان - پرسینا بلاگ

این راهنما شما را به سفری کامل در این شهر می‌برد؛ از عمق تاریخ و ارتباطش با قوم جنگجوی سکا، تا لذت چشیدن طعم‌های بی‌نظیر محلی، خرید سوغات رنگارنگ و گشت‌وگذار در جاذبه‌های تاریخی و تفرجگاه‌های امروزی.

1. تاریخچه و نام سقز: میراث‌داران سکاها

سقز شهری با قدمتی چندهزارساله است که نام و هویت خود را وام‌دار اقوام و امپراتوری‌های گوناگونی است که در این دیار حکمرانی کرده‌اند.

ریشه نام «سقز»

بسیاری از مورخان معتقدند نام امروزی «سقز» بازمانده از واژه «ساکز» یا «سکز» است که به پایتخت قوم جنگجوی «سکا» در این منطقه اطلاق می‌شده است. به گفته باستان‌شناسانی چون رومن گیرشمن، سکاها پس از ورود به ایران، این منطقه را به عنوان پایتخت خود برگزیدند و نام خود را بر آن نهادند.

سیر تحول تاریخی

• دوره مادها: پیش از قدرت‌گیری سکاها، این منطقه بخشی از حکومت «مانا» و سپس امپراتوری «ماد» بود. برخی مورخان بر این باورند که نام اولیه شهر در آن دوران «ایزیرتا» بوده و به عنوان پایتخت مادها شناخته می‌شده است. در دوران حکومت هووخشتره، بزرگ‌ترین پادشاه ماد، سکاها طی یک اتحاد سیاسی، بخشی از امپراتوری ماد شدند و گروهی از آنان در غرب ماد (سقز امروزی) سکنی گزیدند. قلعه باستانی «زیویه» که برای حفاظت از پایتخت ساخته شده بود، یادگاری از این دوران و حکومت اقوام مانایی و مادی در حدود 700 سال پیش از میلاد است.

• دوران هخامنشیان و ساسانیان: شواهد باستان‌شناسی مانند سفالینه‌های یافت شده در تپه‌های اطراف سقز، نشان از تداوم سکونت در این منطقه در دوره هخامنشیان دارد. در دوره ساسانیان، این شهر به دلیل نزدیکی به «تخت سلیمان» و آتشکده بزرگ «آذرگشنسب» از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود.

• دوران اسلامی: پس از ورود اسلام به ایران، سقز همچنان به عنوان یک مرکز شهری به حیات خود ادامه داد. در حدود سال 620 هجری قمری، امرای اردلان سقز را تصرف کرده و تا دوره قاجار بر آن حکمرانی کردند. بازار تاریخی شهر که هسته اصلی آن به دوران زندیه بازمی‌گردد، گواهی بر رونق تجاری آن در قرون گذشته است.

• دوران معاصر: سقز در دوران معاصر، به‌ویژه در جنبش مشروطه، نقشی فعال ایفا کرد. پس از انقلاب اسلامی در سال 1357، این شهر به یکی از کانون‌های مهم تحولات سیاسی و اجتماعی در کردستان و ایران تبدیل شد.

2. جاذبه‌های گردشگری سقز

سقز ترکیبی از جاذبه‌های تاریخی شگفت‌انگیز، طبیعت بکر و تفرجگاه‌های مدرن را به مسافران هدیه می‌دهد.

اماکن تاریخی و باستانی

• قلعه باستانی زیویه: این قلعه شگفت‌انگیز که نماد قدمت سقز به شمار می‌رود، بر فراز تپه‌ای مرتفع در 55 کیلومتری جنوب شرقی شهر قرار دارد. قدمت آن به حدود 700 سال پیش از میلاد و دوران حکومت اقوام ماد و مانا بازمی‌گردد. این دژ مستحکم که زمانی یک ارگ حکومتی بوده، در سال 1325 به طور اتفاقی کشف شد و گنجینه‌ای ارزشمند از اشیاء زرین، مفرغی و عاجی را آشکار ساخت.
• غار کرفتو: این غار آهکی باستانی و شگفت‌انگیز، در فاصله 70 کیلومتری شرق سقز (در حوزه شهرستان دیواندره) واقع شده و یکی از بزرگ‌ترین غارهای باستانی ایران است. این غار ترکیبی از فضاهای طبیعی و دست‌کند است و به دلیل وجود کتیبه‌ای یونانی بر سردر یکی از اتاق‌ها که در آن از «هراکلس» (هرکول) نام برده شده، به «معبد هرکول» نیز شهرت دارد.
• بازار تاریخی سقز: این بازار که در مرکز شهر قرار دارد، قلب تپنده تجارت و فرهنگ منطقه است.
  • تاریخچه: شالوده اصلی بازار به دوره زندیه بازمی‌گردد که بقایای کاروانسرای تاجوانچی گواه آن است. این مجموعه در دوران صفویه و قاجار نیز رونق داشته و توسعه یافته است.
  • معماری و بخش‌ها: بازار از دو بخش اصلی به نام‌های «میان قلعه» و «بازار سرپچه» تشکیل شده که رودخانه سرپوشیده ولی‌خان (خیابان فخررازی کنونی) آن‌ها را از هم جدا می‌کند. این مجموعه شامل راسته‌های متعددی مانند «بازار بالا» برای کالاهای لوکس و «بازار پایین» برای کالاهای سنتی است. «راسته یهودیان» که امروزه به مرکز کارگاه‌های خیاطی تبدیل شده، از دیگر بخش‌های قدیمی آن است.
  • اهمیت تجاری: این بازار به عنوان «قطب پارچه ایران» شناخته می‌شود و با بیش از 500 مغازه و پاساژ، نقش مهمی در تجارت منطقه و تبادلات کالا با عراق و ترکیه دارد.
• مسجد دو مناره (مسجد شیخ حسن مولان‌آباد): این مسجد زیبا در بافت قدیمی شهر و در نزدیکی بازار قرار دارد.
  • تاریخچه: طبق روایات، بنای اولیه به دوره افشاریه و به دستور نادرشاه افشار ساخته شده است. اما کاشی‌کاری‌های آن، ویژگی‌های اواخر افشاریه و اوایل دوره زندیه را نشان می‌دهد. حوض‌خانه گنبددار آن قدیمی‌تر و احتمالاً متعلق به دوره صفویه است. این اثر در سال 1378 با شماره 2600 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
  • معماری و تزئینات: پلان مسجد تقریباً مربع‌شکل است و در ساخت آن از خشت، آجر، سنگ و چوب استفاده شده است. ویژگی شاخص آن، دو مناره کاشی‌کاری شده است که تزئینات متفاوتی دارند. شبستان مسجد دارای چهار ستون چوبی و سقفی زیباست. این مسجد همچنان کاربری مذهبی خود را حفظ کرده است.
• حمام حاج صالح: این بنا قدیمی‌ترین حمام باقی‌مانده در سقز و نمونه‌ای کامل از یک حمام تاریخی ایرانی است.
  • تاریخچه: قدمت بنای اصلی به دوره صفویه می‌رسد و بخش‌هایی در دوره زندیه به آن افزوده شده است. این حمام به نام یکی از مالکان دوره قاجار شهرت دارد اما بانی آن شخص دیگری بوده است. این اثر در سال 1379 با شماره 2830 به ثبت ملی رسیده است.
  • معماری و تزئینات: حمام به سبک معماری اصفهانی ساخته شده و دارای تمام بخش‌های یک حمام سنتی مانند سربینه، گرم‌خانه و خزینه است. تزئینات داخلی شامل آهک‌بُری‌های نفیس با نقوش شکار، فرشته بالدار و طرح‌های هندسی است که به دلیل مقاومت آهک در برابر رطوبت به کار رفته‌اند.
  • وضعیت فعلی: این بنا که در دوره پهلوی به زورخانه تبدیل شده بود، پس از مرمت توسط میراث فرهنگی، در انتظار تغییر کاربری به موزه مردم‌شناسی است.

جاذبه‌های طبیعی و تفریحی

• پیست اسکی سقز (وزنه): این پیست یکی از قطب‌های اصلی گردشگری زمستانی در غرب کشور است.
  • موقعیت: این پیست در محور سقز به بانه، در گردنه خان و بر دامنه شمالی کوه وزنه (با ارتفاع 2715 متر) قرار دارد.
  • مشخصات: طول پیست 1200 متر است و دارای شیب بسیار مناسبی با اختلاف ارتفاع 700 متر می‌باشد. این منطقه بیش از شش ماه از سال پوشیده از برف است و بهترین زمان اسکی، ماه‌های دی و بهمن است.
  • امکانات: پیست دارای یک دستگاه بالابر، پارکینگ، رستوران، مدرسه اسکی و امکان اجاره تجهیزات است.
• رودخانه زرینه‌رود (چم سقز): این رودخانه خروشان که از کوهستان «چهل چشمه» سرچشمه می‌گیرد، از داخل شهر سقز عبور کرده و به دریاچه ارومیه می‌ریزد. حاشیه سرسبز آن تفرجگاهی محبوب برای مردم است.
• دریاچه سد چراغ ویس: این دریاچه زیبا در 17 کیلومتری سقز قرار دارد و به دلیل شفافیت بسیار بالای آب شهرت دارد. این منطقه مکانی ایده‌آل برای کمپینگ و لذت بردن از آرامش طبیعت است.
• دریاچه سد شهید کاظمی (بوکان): بخش قابل توجهی از این دریاچه وسیع در محدوده شهرستان سقز قرار دارد و به یکی از قطب‌های گردشگری منطقه برای قایق‌سواری، ماهیگیری و پرنده‌نگری تبدیل شده است.
• منطقه حفاظت‌شده عبدالرزاق: این منطقه در شرق سقز، زیستگاه گونه‌های نادر گیاهی و جانوری مانند قوچ، میش و عقاب طلایی است و بهشتی برای طبیعت‌گردان محسوب می‌شود.

پارک‌ها و تفرجگاه‌های شهری

• پارک مولوی کرد: این پارک بزرگ و قدیمی که به «پارک شهر» نیز معروف است، مهم‌ترین تفرجگاه داخل شهر محسوب می‌شود.
  • موقعیت: بلوار ساحلی (شهید بهشتی)، حاشیه رودخانه سقز.
  • امکانات: این پارک که در سال 1344 احداث شده، دارای امکاناتی نظیر شهربازی، زمین‌های ورزشی، کتابخانه عمومی، سالن تئاتر، مسیرهای پیاده‌روی و مجسمه شاعر نامی «مولوی کرد» است.
• پارک کوثر: این پارک وسیع با مساحت حدود 37 هکتار، یکی از بزرگ‌ترین فضاهای سبز سقز است.
  • موقعیت: ورودی شرقی شهر، نزدیک به جاده اصلی سنندج - سقز.
  • امکانات: پارک کوثر شامل دو بخش قدیمی و جدید (پارک دانشجو) است و دارای دریاچه مصنوعی، آلاچیق، زمین بازی کودکان و فضاهای وسیع برای پیک‌نیک می‌باشد.

3. خوراک و طعم‌های محلی

آشپزی سقز، همچون طبیعتش، بکر، اصیل و سرشار از طعم‌های طبیعی است. استفاده از گیاهان کوهی تازه، ویژگی اصلی غذاهای این منطقه است.

غذاهای شاخص

• کلانه (که‌لانه): مشهورترین غذای منطقه که به «قدیمی‌ترین پیتزای جهان» شهرت دارد. این نان نازک با پیازچه و سبزی‌های محلی پر شده، روی ساج پخته و با کره محلی و دوغ سرو می‌شود.
• شلکینه: نوعی نان شیرینی نازک و لطیف که روی ساج پخته می‌شود و اغلب برای مهمانان عزیز سرو می‌گردد.
• خورشت ریواس: این خورشت بهاری لذیذ با طعمی ملس، از گیاه کوهی ریواس، گوشت گوسفندی، نعنا و جعفری طبخ می‌شود.
• آش‌های محلی: آش‌ها جایگاه ویژه‌ای در سفره مردم سقز دارند. آش پرپوله (با عدس و رشته)، آش دوینه (ترخینه)، آش سه‌نگه سیر (با سیر و گوشت) و آش گزنه از معروف‌ترین آش‌های این منطقه هستند.

کجا غذا بخوریم؟

• کلانه‌پزی‌ها: برای چشیدن طعم اصیل کلانه، به مراکز تخصصی مانند کلانه زانیار، کلانه و کبابی بهارستان و کلانه‌پزی حاجی سوران سر بزنید.
• رستوران‌های سنتی: برای صرف انواع کباب و برخی غذاهای محلی، رستوران‌هایی چون رستوران باغ افق، رستوران سنتی و کبابی کاج، رستوران کردستان و رستوران ریواس گزینه‌های مناسبی هستند.

4. خرید: هنر و طعم در بازارهای سقز

بازار قدیمی سقز، گنجینه‌ای از سوغات و صنایع دستی منطقه را در خود جای داده است.

سوغات و صنایع دستی

• کلاش (گیوه کردی): این پاپوش سنتی، راحت و زیبا که کاملاً دست‌دوز است، به دلیل خنک بودن و سبکی شهرت دارد.
• پارچه‌های رنگارنگ: سقز به عنوان قطب پارچه ایران شناخته می‌شود. بازارهای این شهر مملو از پارچه‌های زیبا برای دوخت لباس‌های کردی زنانه است.
• شیرینی کنجدی (کونجی): این شیرینی خوشمزه و مقوی از ترکیب کنجد بوداده با شهد گزانگبین یا شکر تهیه می‌شود.
• سقز طبیعی (بنه): این صمغ طبیعی که از درخت پسته وحشی به دست می‌آید، خواص درمانی بسیاری دارد و به عنوان یک آدامس طبیعی استفاده می‌شود.

بهترین مراکز خرید

• بازار قدیمی سقز: این بازار تاریخی واقع در مرکز شهر، اصلی‌ترین مکان برای خرید سوغات، پارچه و صنایع دستی است. این بازار به دو بخش «بازار بالا» برای کالاهای لوکس‌تر و «بازار پایین» برای کالاهای سنتی تقسیم می‌شود.
• فروشگاه‌های تخصصی: برای خرید کلاش اصیل می‌توانید به فروشگاه‌هایی مانند گیوه کلاش کردستان سقز در بلوار حافظ مراجعه کنید.
• پارچه‌سراها: برای خرید پارچه‌های رنگارنگ به مغازه‌ها و پاساژهای متعدد در بازار و گذرهایی مانند گذر ابریشم سر بزنید.

5. فرهنگ، آداب و رسوم

• جشن نوروز: نوروز در سقز با برافروختن آتش، رقص و پایکوبی دسته‌جمعی (هلپرکه) با لباس‌های رنگارنگ کردی و اجرای موسیقی زنده با شکوهی وصف‌ناپذیر برگزار می‌شود.
• هلپرکه (رقص کردی): این رقص گروهی که نماد اتحاد و همبستگی است، به صورت دایره‌ای و دست در دست هم اجرا می‌شود و نفر اول صف (سَرچُوپی‌کِش) ریتم گروه را هدایت می‌کند.
• موسیقی کردی: این منطقه خاستگاه سبک‌های کلاسیک موسیقی کردی مانند «بیت» (حماسی) و «حیران» (عاشقانه) است. سازهایی چون سرنا، شمشال، دهل و دف در اجرای این موسیقی نقش اساسی دارند.

6. راهنمای سفر

• بهترین زمان سفر: فصل بهار، به ویژه از اواسط فروردین تا خرداد، با آب و هوای مطبوع و طبیعت سرسبز، بهترین زمان برای سفر به سقز است. برای ورزش‌های زمستانی، ماه‌های دی و بهمن ایده‌آل هستند.
• مسیر دسترسی: مسیر اصلی برای رسیدن به سقز از طریق سنندج (مرکز استان) است که در فاصله حدود 190 کیلومتری آن قرار دارد.
• اقامت: برای اقامت در سقز هتل‌هایی مانند هتل کورد، هتل ماد و هتل آزادی گزینه‌های مناسبی هستند.

خلاصه

شهرستان سقز در استان کردستان، با پیشینه‌ای که به قوم سکا و پایتخت باستانی ایزیرتا در دوران مادها بازمی‌گردد، مقصدی غنی برای گردشگری است. این راهنما، سفری جامع به این شهر را با تمرکز بر تاریخ، جاذبه‌ها، خوراک، خرید و تفریحات مدرن ارائه می‌دهد.

جاذبه‌های کلیدی این منطقه شامل قلعه باستانی زیویه، غار شگفت‌انگیز کرفتو، بازار تاریخی سقز (قطب پارچه ایران با قدمتی از دوره زندیه)، مسجد دو مناره با معماری دوره‌های افشاریه و زندیه، و حمام حاج صالح با معماری سبک اصفهانی از دوره صفویه است. در کنار این بناها، جاذبه‌های طبیعی و مدرنی چون پیست اسکی وزنه، رودخانه زرینه‌رود و دریاچه‌های سد چراغ ویس و شهید کاظمی قرار دارند. تفرجگاه‌های شهری مانند پارک مولوی کرد و پارک کوثر نیز گزینه‌هایی عالی برای تفریح هستند.

سفر به سقز بدون چشیدن طعم غذاهای محلی مانند کلانه و خورشت ریواس در رستوران‌های سنتی کامل نمی‌شود. برای خرید سوغات، بازار قدیمی بهترین مکان برای یافتن کلاش (گیوه کردی)، پارچه‌های رنگارنگ و شیرینی کنجدی است.

فرهنگ غنی منطقه در جشن باشکوه نوروز و رقص گروهی هلپرکه تجلی می‌یابد. با توجه به آب و هوای منطقه، فصل بهار برای طبیعت‌گردی و فصل زمستان برای ورزش‌های برفی، بهترین زمان‌ها برای سفر به این دیار تاریخی و زیبا هستند.