راهنمای سفر به گنبد کاووس: از برج هزارساله تا دشت های ترکمن صحرا
به گزارش پرسینا بلاگ، گنبد کاووس، دومین شهر بزرگ استان گلستان، مقصدی منحصربهفرد است که تاریخ غنی، فرهنگ پویا و طبیعت بکر را در هم آمیخته است . این شهر که به عنوان مرکز ترکمن صحرا و پایتخت سوارکاری ایران شناخته میشود، با میراث جهانی یونسکو، چشماندازهای طبیعی خیرهکننده و مردمان مهماننواز، تجربهای متفاوت از سفر به شمال ایران را برای شما رقم خواهد زد . شهر مدرن گنبد کاووس که در دوران پهلوی اول بر اساس یک طرح شهرسازی مدرن و شطرنجی بنا شد، با محوریت برج تاریخی قابوس، گذشته و حال را به زیبایی پیوند داده است .
جاذبههای گردشگری: تلفیقی از تاریخ و طبیعت
گنبد کاووس مجموعهای متنوع از دیدنیهای تاریخی و طبیعی را در خود جای داده است که هر گردشگری را با هر سلیقهای مجذوب خود میکند.
جاذبههای تاریخی
برج گنبد قابوس: این برج که نماد شهر و یکی از شاهکارهای معماری اوایل دوره اسلامی (به شیوه رازی) است، به عنوان بلندترین برج تمام آجری جهان شناخته میشود .
- تاریخچه و فلسفه ساخت: این بنای باشکوه در سال 375 هجری شمسی به دستور قابوس بن وشمگیر، امیر ادیب و هنرمند آل زیار، در پایتخت حکومتش یعنی شهر باستانی جرجان ساخته شد . اصلیترین هدف از ساخت آن، ایجاد آرامگاهی ابدی برای خود قابوس بود . این برج همچنین نمادی از قدرت و اندیشه جاودانگی حکومت آل زیار و یک میل راهنما برای کاروانهایی بود که از دشت وسیع گرگان عبور میکردند .
- معماری منحصربهفرد: ارتفاع این برج آجری به 53 متر میرسد که بر فراز تپهای 15 متری قرار گرفته و ارتفاع کلی آن را به حدود 70 متر میرساند . معماری آن با پلان ستارهای دَهپَر (ترک)، گنبد مخروطی دوپوسته و تزئینات اندک که به دو کتیبه کوفی با نام و القاب قابوس بن وشمگیر محدود میشود، سادگی و عظمت را همزمان به نمایش میگذارد . این برج تنها بنای کاملاً سالمی است که از شهر باشکوه جرجان پس از حمله مغول باقی مانده و در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است .
شهر باستانی جرجان: در 3 کیلومتری جنوب غربی گنبد کاووس، بقایای شهر تاریخی جرجان قرار دارد که روزگاری پایتخت حکومت آل زیار و یکی از بزرگترین شهرهای جهان اسلام، همتراز با ری و نیشابور بود .
- شهرسازی پیشرفته: کاوشهای باستانشناسی نشاندهنده وجود معماری و شهرسازی پیشرفتهای در بیش از هزار سال پیش است . این شهر دارای خیابانهای شبکهبندی شده با سنگفرشهای آجری، سیستم آبرسانی به خانهها و شبکه فاضلاب سراسری بوده است .
- استحکامات و معماری: شهر توسط دو دیوار دفاعی و خندقی میان آنها محافظت میشد . یک ارگ ششضلعی حکومتی در مرکز شهر قرار داشت و بناهایی چون مسجد چهار ایوانی دوره سلجوقی و کارگاههای صنعتی متعدد در اطراف آن پراکنده بودند .
- بقایای امروزی: امروزه از وسعت 1200 هکتاری این شهر، تنها ویرانههایی باقی مانده است . در کاوشها، اشیاء ارزشمندی چون ظروف سفالی، کاشیهای فیروزهای و یک گور دستهجمعی (احتمالاً مربوط به حمله مغول) کشف شده است .
دیوار بزرگ گرگان (مار سرخ): این دیوار که پس از دیوار چین، دومین دیوار دفاعی طولانی جهان است، با 200 کیلومتر طول در دوره ساسانیان (قرن پنجم و ششم میلادی) برای مقابله با هجوم اقوام شمالی مانند هونها ساخته شده است .
- مهندسی شگفتانگیز: این دیوار به دلیل استفاده از آجرهای سرخرنگ در ساخت آن، به «مار سرخ» شهرت دارد . کاوشها از وجود یک کارگاه صنعتی عظیم با صدها کوره آجرپزی در امتداد دیوار پرده برداشتهاند .
- تأسیسات نظامی: در طول دیوار حدود 38 تا 40 قلعه نظامی برای استقرار تقریباً 30 هزار سرباز شناسایی شده است . یک سیستم آبرسانی پیچیده با کانالها و خندق، آب مورد نیاز این مجموعه عظیم دفاعی را تأمین میکرده است . این مهندسی پیشرفته با امپراتوری روم رقابت میکرده و حتی در مواردی برتر بوده است .
- محل بازدید: بهترین بخشهای قابل مشاهده این دیوار در فاصله حدود 19 تا 20 کیلومتری شمال گنبد کاووس، در منطقه پیشکمر و نزدیکی روستای تمرقرهقوزی قرار دارد .
آرامگاه و گورستان خالد نبی: بر فراز کوههای «تانگری داغ» (کوه خدا) در نزدیکی کلاله، مجموعهای اسرارآمیز شامل آرامگاه خالد نبی و یک گورستان تاریخی با سنگ قبرهای منحصربهفرد قرار دارد .
- مسیر دسترسی: این مجموعه در فاصله حدود 90 کیلومتری شمال شرق گنبد کاووس واقع شده است . بهترین مسیر از گنبد به سمت کلاله (حدود 40 کیلومتر) و سپس طی مسیر 55 کیلومتری به سمت روستای «گچی سو» است . این جاده کوهستانی و زیباست، اما بخش پایانی آن خاکی و در فصول بارندگی ممکن است صعبالعبور باشد .
- تفسیر سنگ قبرها: این گورستان با سنگ قبرهای عجیب خود شهرت جهانی دارد . رایجترین نظریه این است که سنگهای استوانهای نماد مردان و سنگهای منحنی نماد زنان هستند . برخی نیز این اشکال را تجسمی از شاخ قوچ، نماد قدرت در فرهنگ ترکمن، میدانند .
امامزاده یحیی بن زید: این زیارتگاه که متعلق به یکی از نوادگان امام سجاد (ع) است، از مهمترین مکانهای مذهبی استان گلستان به شمار میرود .
- پیشینه تاریخی: حضرت یحیی بن زید پس از قیام علیه حکومت بنیامیه، در قرن دوم هجری در این منطقه به شهادت رسید .
- معماری: بنای اصلی بقعه متعلق به دوره صفویه است که در دوران قاجار بازسازی شده و در سالهای اخیر توسعه یافته است . یکی از آثار ارزشمند آن، محراب گچبری زیبایی از دوره ایلخانی یا سلجوقی است .
- کانون وحدت: این آرامگاه مورد احترام هر دو مذهب شیعه و سنی است و به عنوان نماد وحدت اسلامی در منطقه شناخته میشود . ترکمنهای اهل سنت ارادت ویژهای به ایشان دارند و او را «قرنکی امام» مینامند .
بازارچه مرزی اینچهبرون: این بازارچه در فاصله حدود 78 تا 85 کیلومتری شمال گنبد کاووس و در نزدیکی مرز ترکمنستان قرار دارد . این مکان برای آشنایی با فرهنگ مرزنشینان و خرید صنایع دستی و کالاهای روسی و ترکمنستانی مناسب است .
جاذبههای طبیعی
تالابهای بینالمللی آلاگل، آلماگل و آجیگل: این سه تالاب زیبا در بخش مرزی داشلیبرون و در شمال گنبد کاووس قرار دارند و از مهمترین زیستگاههای پرندگان مهاجر مانند فلامینگو و قو به شمار میروند .
- تالاب آلماگل: در فاصله حدود 55 کیلومتری شمال گنبد قرار دارد .
- تالاب آلاگل: در فاصله حدود 75 کیلومتری گنبد و در کنار شهر اینچهبرون واقع شده است .
- تالاب آجیگل: بین دو تالاب دیگر قرار گرفته است .این منطقه بهشتی برای علاقهمندان به پرندهنگری و طبیعتگردی است .
سد گلستان: این سد خاکی که در حدود 12 کیلومتری شمال شرقی گنبد کاووس بر روی گرگانرود احداث شده، با طبیعت سرسبز اطرافش، مکانی مناسب برای تفریح و عکاسی است .
دریاچه مصنوعی گنبد کاووس: این دریاچه مکانی تفریحی برای استراحت، پیادهروی و فعالیتهای آبی مانند قایقرانی است .
برنامهریزی سفر
برای داشتن سفری لذتبخش به گنبد کاووس، بهتر است با اطلاعات کافی راهی شوید.
بهترین زمان سفر
گنبد کاووس دارای آب و هوای گرم و مرطوب است .
- بهار (فروردین و اردیبهشت): بهترین زمان سفر به این منطقه است . در این فصل، هوا مطبوع بوده و دشتهای ترکمن صحرا و تپههای اطراف گورستان خالد نبی با شقایقهای وحشی، چشماندازی رؤیایی پیدا میکنند . همچنین مسابقات هیجانانگیز اسبدوانی کورس بهاره در این فصل برگزار میشود .
- پاییز (مهر و آبان): هوا معتدل و دلپذیر است و طبیعت رنگارنگ منطقه زیبایی خاصی دارد . این فصل نیز زمان برگزاری مسابقات اسبدوانی کورس پاییزه است .
- تابستان: هوا بسیار گرم و شرجی است و سفر به مناطق مرتفع مانند خالد نبی توصیه نمیشود .
- زمستان: هوا سرد و پربارش است و دسترسی به برخی مناطق کوهستانی دشوار میشود .
راههای دسترسی
- خودروی شخصی و اتوبوس: اصلیترین راه دسترسی به گنبد کاووس از طریق جاده است . فاصله تهران تا گنبد کاووس حدود 500 کیلومتر است و این مسیر تقریباً 6 تا 7 ساعت طول میکشد . به دلیل پراکندگی جاذبهها، استفاده از خودروی شخصی بهترین گزینه است .
- قطار و هواپیما: گنبد کاووس فرودگاه فعال یا ایستگاه قطار مستقیم از تهران ندارد . برای سفر با این وسایل نقلیه، میتوانید به گرگان (مرکز استان) بروید و از آنجا با اتوبوس یا تاکسی، مسیر حدوداً 1.5 تا 2 ساعته تا گنبد کاووس را طی کنید .
اقامت در گنبد کاووس
- هتل: هتل قابوس اصلیترین هتل این شهر است .
- اقامتگاههای بومگردی: برای تجربهای عمیقتر از فرهنگ ترکمن، اقامت در بومگردیها گزینهای عالی است. از جمله این اقامتگاهها میتوان به اوغوزخان، ایشان دده، زرین (قره اوی) و مجید و زلیخا (در مسیر خالد نبی) اشاره کرد .
- اجاره سوئیت و آپارتمان: گزینههای متعددی برای اجاره روزانه سوئیت و خانههای مبله نیز در سطح شهر وجود دارد .
فرهنگ غنی ترکمن: اسب، موسیقی، هنر و آیینها
سفر به گنبد کاووس بدون تجربه فرهنگ غنی و منحصربهفرد ترکمن کامل نمیشود . این فرهنگ در اسبسواری، موسیقی، پوشاک، آیینها و غذاهای این قوم ریشه دارد.
اسب و سوارکاری: هیجان در پایتخت اسبدوانی ایران
در فرهنگ قوم ترکمن، اسب جایگاهی فراتر از یک حیوان دارد و با هویت این مردم عجین شده است . اسب ترکمن با تیرههای معروف آخال تکه و یموت، یکی از کهنترین نژادهای اسب جهان است .
- مسابقات اسبدوانی (کورس): گنبد کاووس میزبان بزرگترین مجموعه سوارکاری ایران است . مسابقات به طور منظم در دو فصل بهاره و پاییزه در روزهای پایانی هفته برگزار میشود و یک رویداد فرهنگی-اجتماعی مهم است .
موسیقی ترکمن: نوای دوتار و روایت بخشیها
موسیقی در زندگی مردم ترکمن نقشی حیاتی دارد و آینهای از تاریخ، باورها و احساسات این قوم است . این موسیقی که ریشه در سنت خنیاگران باستانی آسیای میانه دارد، به شکلی اصیل باقی مانده است .
- جایگاه بخشیها: «بخشی» یا «باغشی» به هنرمندی گفته میشود که نوازنده، خواننده، شاعر و داستانگوست . آنها حافظان تاریخ شفاهی و فرهنگ قوم ترکمن هستند و از احترام بسیار بالایی برخوردارند .
- سازهای شاخص: دوتار (تامدیرا) روح موسیقی ترکمن است . در کنار آن سازهایی چون کمانچه (قیجاق)، تویدوک (نی) و قاووز (زنبورک) نواخته میشود .
هنر و پوشاک: رقص رنگها و نمادها
پوشاک ترکمن، مجموعهای چشمنواز از رنگ، طرح و سوزندوزی است که هویت و باورهای افراد را به نمایش میگذارد .
- پوشاک مردان: شامل دون (ردای بلند ابریشمی)، ایچمک (پوستین) و کلاه معروف پوستی تلپک است .
- پوشاک زنان: شامل کؤینک (پیراهن بلند ابریشمی، اغلب قرمز)، بالاق (شلوار سوزندوزی شده) و چارقد (روسری بزرگ) است .
- هنر سوزندوزی و رنگ قرمز: هنر سوزندوزی ترکمن که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده، با نقوش ذهنی الهام گرفته از طبیعت، برای دفع چشمزخم به کار میرود . رنگ قرمز، رنگ غالب در فرهنگ ترکمن، نماد عشق، شادابی و پیروزی است .
- قالی و سوغات: قالی ترکمن با طرحهای هندسی و رنگ قرمز شهرت جهانی دارد . زیورآلات نقره، لباسهای سوزندوزی شده و نان پادرازی از دیگر سوغاتهای این منطقه هستند . بازارچه صنایع دستی کنار برج قابوس و بازار بزرگ روسها مکانهای مناسبی برای خرید هستند .
آیینها و مراسم: شکوه جشن عروسی ترکمن (طوی)
جشن عروسی ترکمن (طوی) یکی از باشکوهترین آیینهای این قوم است که در آن موسیقی، لباس و رسوم سنتی به نمایش درمیآید . اوج این مراسم، اجرای رقص خنجر (ذکر خنجر) است؛ یک رقص گروهی و حماسی مردانه که نماد شجاعت و نیایش است .
غذاهای محلی و بهترین رستورانها
آشپزی منطقه به شدت تحت تأثیر فرهنگ ترکمن قرار دارد. چکدرمه، معروفترین غذای ترکمنی (شبیه استامبولی پلو)، را نباید از دست داد .
- کجا غذای محلی بخوریم؟
- رستوران اجه (Ejeh): یکی از معروفترین مکانها برای چشیدن طعم اصیل چکدرمه .
- رستوران قزل گل: مشهور به ارائه غذاهای سنتی باکیفیت .
- رستوران چکدرمه: رستورانی تخصصی برای این غذای لذیذ .
- رستوران سنتی الین بورگ: متخصص در طبخ انواع بورک (پیراشکی ترکمنی) .
خلاصه
سفر به گنبد کاووس، سفری به قلب تاریخ، فرهنگ و طبیعت ترکمن صحراست. این شهر با داشتن برج قابوس (بلندترین برج آجری جهان و یادگار حکومت آل زیار) و قرار گرفتن در نزدیکی شهر باستانی جرجان و دیوار بزرگ گرگان (شاهکار مهندسی دوره ساسانی)، یک مقصد تاریخی بینظیر است . از سوی دیگر، طبیعت بکر آن در تالابهای بینالمللی و دشتهای اسرارآمیز اطراف آرامگاه خالد نبی، تجربهای فراموشنشدنی را فراهم میکند . بازدید از امامزاده یحیی بن زید، به عنوان کانون وحدت شیعه و سنی، بُعد معنوی سفر شما را غنا میبخشد . بهترین زمان برای بازدید از این منطقه فصول بهار و پاییز است که علاوه بر آبوهوای مطبوع، میتوانید شاهد مسابقات هیجانانگیز اسبدوانی باشید . برای دسترسی به جاذبههای پراکنده، استفاده از خودروی شخصی توصیه میشود و برای اقامت، هتل و اقامتگاههای بومگردی متنوعی در دسترس هستند . این سفر بدون غرق شدن در فرهنگ غنی ترکمن کامل نمیشود؛ تجربهای که با شنیدن نوای دوتار از بخشیها، دیدن شکوه لباسهای سنتی با سوزندوزیهای هنرمندانه و آشنایی با آیینهایی چون رقص خنجر معنا مییابد . در نهایت، چشیدن طعم چکدرمه در رستورانهایی چون اجه و خرید سوغات اصیل مانند قالی ترکمن از بازارچه کنار برج قابوس، خاطرات این سفر را ماندگار خواهد کرد .