میراث مسیحیان در یزد: کلیساها، بیمارستان و آرامستانی در قلب کویر - پرسینا بلاگ

پیشینه حضور مسیحیان در یزد

حضور مسیحیان در یزد عمدتاً به اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی بازمی‌گردد . این حضور با دو گروه اصلی گره خورده بود:

1. مبلغان مذهبی: گروهی از مبلغان پروتستان وابسته به «انجمن تبلیغی کلیسای انگلستان» (Church Missionary Society) برای گسترش فعالیت‌های خود پس از شهرهایی چون اصفهان و کرمان، به یزد آمدند . شاخص‌ترین چهره در میان این افراد، کشیشی به نام ناپیر مالکوم (Napier Malcolm) بود که در حدود سال 1898 میلادی (1277 شمسی) به همراه دکتر وایت وارد یزد شد و بنیان‌گذار اصلی بناهای مسیحی در این شهر به شمار می‌رود .
2. متخصصان و بازرگانان اروپایی: با افتتاح نهادهای مدرن مانند بانک شاهی در حدود سال 1310 قمری و فعالیت نمایندگی شرکت‌های تجاری اروپایی، تعدادی از اتباع خارجی، عمدتاً انگلیسی، در یزد ساکن شدند . این افراد که اغلب مسیحی بودند، جامعه کوچکی را تشکیل دادند که نیازمند مکان‌هایی برای عبادت و خدمات اجتماعی بودند.

انگیزه‌های استراتژیک انتخاب یزد

انتخاب یزد توسط انجمن تبلیغی کلیسا تصادفی نبود، بلکه برآمده از یک استراتژی حساب‌شده برای نفوذ در جامعه ایران بود . دلایل اصلی این انتخاب عبارت بودند از:

• حضور پررنگ اقلیت‌های دینی: یزد به عنوان «پایگاه اصلی» و «قلعه محکم زرتشتیان» در ایران شناخته می‌شد و جوامع قابل توجهی از یهودیان و بهائیان را نیز در خود جای داده بود . مبلغان با درک حساسیت و دشواری تبلیغ مستقیم مسیحیت در میان مسلمانان، این اقلیت‌ها را که تحت فشار بودند و از حقوق اجتماعی کامل برخوردار نبودند، فرصتی مغتنم برای تبشیر می‌دانستند .
• استفاده از خدمات به عنوان پوشش: استراتژی اصلی این مبلغان، ارائه خدمات عام‌المنفعه مانند تأسیس بیمارستان و مدارس مدرن بود تا از این طریق اعتماد مردم محلی را جلب کرده و موانع را برای تبلیغ مسیحیت از میان بردارند . در این رویکرد، پزشک در وهله اول یک مبلغ مذهبی به شمار می‌رفت .
• امنیت نسبی و دوری از مراکز قدرت: موقعیت جغرافیایی یزد و دوری آن از مراکز پرآشوب سیاسی، محیطی با ثبات و امنیت نسبی برای فعالیت‌های بلندمدت فراهم می‌کرد .

آثار و بناهای تاریخی مسیحیان

مهم‌ترین آثار به جای مانده از مسیحیان در یزد شامل دو کلیسا، یک بیمارستان و یک آرامستان است که هر یک ویژگی‌ها و وضعیت کنونی متفاوتی دارند.

1. کلیسای گازرگاه (کلیسای مرسلین)

این کلیسا که احتمالاً نام اصلی آن «کلیسای مرسلین» بوده، توسط ناپیر مالکوم پس از جنگ جهانی اول در محله قدیمی گازرگاه ساخته شد . این بنا نمونه‌ای برجسته از تلفیق معماری ایرانی با کاربری مذهبی مسیحی است.

• موقعیت: این کلیسا در خیابان مهدی، کوچه گازرگاه واقع شده است.
• معماری: ویژگی برجسته این کلیسا، استفاده از عناصر معماری بومی کویری است . بنای کلیسا عمدتاً با خشت و گل ساخته شده که علاوه بر همخوانی با بافت شهر، عایق حرارتی مناسبی در برابر اقلیم گرم و خشک یزد است . شاخص‌ترین عنصر معماری آن، بادگیر است که این کلیسا را از تمام کلیساهای دیگر در ایران و جهان متمایز می‌کند . این بادگیر برای تهویه و خنک‌سازی فضای داخلی طراحی شده بود .
• وضعیت کنونی: این کلیسا پس از انقلاب اسلامی و با مهاجرت جامعه مسیحیان از یزد، متروکه شده و در وضعیت مناسبی قرار ندارد . مالکیت حقوقی آن در حال حاضر نامشخص است . وعده‌هایی کلی برای مرمت و تغییر کاربری آن به موزه داده شده، اما تاکنون هیچ طرح مشخص، زمان‌بندی دقیق یا اقدام عملی از سوی نهادهای مسئول گزارش نشده است .

2. کلیسای انگلیکن یزد

دومین کلیسای به جای مانده نیز یادگار همان دوران و ساخته ناپیر مالکوم است و در بافت تاریخی شهر قرار دارد .

• موقعیت: این کلیسا در خیابان حضرت مهدی، خیابان مسجد فاطمیه، کوچه عقیلی واقع شده است.
• هویت و وضعیت کنونی: اگرچه نام رسمی «کلیسای انگلیکن» برای آن ثبت نشده، اما با توجه به اینکه بنیان‌گذار آن مبلغی از کلیسای انگلستان (انگلیکن) بوده، به احتمال زیاد این کلیسا به این فرقه تعلق داشته است . این بنا امروزه کاربری اصلی خود را کاملاً از دست داده و به عنوان پایگاه بسیج شهید دستغیب مورد استفاده قرار می‌گیرد . این تغییر کاربری، دسترسی عمومی و بازدید از این مکان تاریخی را عملاً غیرممکن کرده و آینده جنبه‌های تاریخی و معماری آن را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است .

3. بیمارستان مرسلین (بیمارستان انگلیسی‌ها)

یکی از مهم‌ترین یادگارهای جامعه مسیحی در یزد، بیمارستان مرسلین بود که به «بیمارستان انگلیسی‌ها» شهرت داشت . این مرکز درمانی که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، اولین بیمارستان مدرن در یزد محسوب می‌شد .

• تاریخچه و خدمات: این بیمارستان در حدود سال 1899 میلادی (1317 قمری) توسط انجمن مبلغان مسیحی لندن در محله گازرگاه یزد تأسیس شد . پزشک اولیه آن فردی به نام دکتر «وایت» بود . برای ساخت بخش مردان، یک تاجر زرتشتی به نام گودرز، کاروانسرایی بزرگ را اهدا کرد و از کمک‌های مالی مسلمانان نیز استفاده شد . حجره‌های کاروانسرا به اتاق‌های بستری و درمانی تبدیل شد و حیاط مرکزی آن به باغی زیبا مبدل گشت . این معماری تطبیقی به خانواده‌ها اجازه می‌داد در کنار بیماران خود بمانند که با فرهنگ محلی سازگار بود .
• اهداف دوگانه: با وجود نیاز شدید مردم به خدمات درمانی، هدف اصلی بیمارستان، ایجاد بستری برای تبلیغ مسیحیت بود . به همین دلیل، فعالیت‌های پزشکی همواره با موعظه و کلاس‌های انجیل همراه بود .
• بخش زنان و نقش همسر ناپیر مالکوم: یک سال پس از تأسیس بیمارستان اصلی، در سال 1899، بیمارستانی مجزا ویژه زنان و زایمان نیز توسط میسیونرها راه‌اندازی شد . همسر ناپیر مالکوم که از اولین پزشکان زن در ایران بود، نقشی کلیدی در این نهادهای خدماتی ایفا کرد . او نویسنده کتاب «کودکان ایران» (Children of Persia) است که نشان‌دهنده علاقه و تمرکز وی بر وضعیت کودکان است . او و همسرش کتاب «پنج سال در یک شهر ایرانی» را نیز تألیف کردند که مشاهداتشان از یزد را بازگو می‌کند .
• وضعیت کنونی: پس از انقلاب، این بیمارستان برای سال‌ها به عنوان یک خانه مسکونی مورد استفاده قرار گرفت که این امر تغییراتی در ظاهر آن ایجاد کرد، هرچند کالبد اصلی بنا سالم مانده است . مالکیت آن احتمالاً در اختیار اداره اوقاف و امور خیریه است . اخیراً «برنامه‌های خوبی» برای واگذاری و تبدیل آن به یک مرکز گردشگری یا موزه مطرح شده، اما جزئیات دقیقی از طرح‌های مرمت و احیا و نهاد مسئول آن در دسترس عموم قرار ندارد .

4. آرامستان مسیحیان (گورستان اروپاییان)

جامعه مسیحیان یزد آرامستانی مجزا برای دفن اموات خود داشتند که بیشتر به عنوان «گورستان اروپاییان» شناخته می‌شد .

• موقعیت: این آرامستان در نزدیکی گورستان تاریخی و بزرگ «جوی هُرهُر» (محل دفن مسلمانان و یهودیان) واقع شده است .
• تاریخچه و افراد مدفون: این آرامستان صرفاً به پیروان یک مذهب خاص تعلق نداشت، بلکه محل دفن اروپاییانی بود که در یزد زندگی می‌کردند . اسناد تاریخی نشان می‌دهد که برخی از مدیران و کارمندان اروپایی بانک شاهی در این مکان به خاک سپرده شده‌اند . یکی از شاخص‌ترین افراد مدفون، رئیس بانک شاهی است که در سال 1314 شمسی (1935 میلادی) درگذشت و در این گورستان دفن شد .
• وضعیت کنونی: وضعیت فعلی این آرامستان مطلوب توصیف نشده و به مرمت نیاز دارد . این مکان نیز در طرح‌های کلی و مبهم مرمت آثار مسیحیان برای کاربری موزه گنجانده شده است .

میراث ناملموس: تعاملات، مشاهدات و چالش‌های فرهنگی

فعالیت‌های مبلغان مسیحی، فراتر از ساخت بنا، تأثیرات عمیق اجتماعی و فرهنگی بر جای گذاشت و واکنش‌های پیچیده‌ای را در جامعه یزد برانگیخت.

مشاهدات ناپیر مالکوم از جامعه یزد

کتاب «پنج سال در یک شهر ایرانی» که حاصل اقامت ناپیر مالکوم در یزد (1898-1903) است، تصویری دقیق از ساختار اجتماعی و روابط بین ادیان ارائه می‌دهد .

• وضعیت اقلیت‌ها: بخش قابل توجهی از مشاهدات مالکوم به وضعیت اسفبار اقلیت‌های دینی، به‌ویژه زرتشتیان، اختصاص دارد . او شرح می‌دهد که زرتشتیان تحت قوانین تحقیرآمیز زندگی می‌کردند:
  • مجبور به پوشیدن لباس‌های زرد رنگ برای مشخص بودن بودند .
  • حق استفاده از عینک یا چتر را نداشتند .
  • در حضور مسلمانان اجازه سوار شدن بر اسب را نداشتند .
  • از ترس، در خانه‌های خود مخفیگاه‌هایی برای اموال و کتب دینی می‌ساختند .
  • از گرمابه‌ها، سلمانی‌ها و آب‌انبارهای عمومی مسلمانان استفاده نمی‌کردند .
• فرصت‌شناسی تبشیری: مالکوم ظهور فرقه‌های جدید مانند بابیه و بهائیه را تحلیل کرده و شکاف‌های مذهبی ناشی از آن را فرصتی برای تضعیف اسلام و تسهیل تبلیغ مسیحیت می‌دانست . او همچنین اشاره می‌کند که زرتشتیان برای جلب حمایت، آماده همکاری با اروپاییان بودند .

خدمات آموزشی به عنوان ابزار نفوذ

میسیونرهای مذهبی نخستین جرقه‌های آموزش به سبک جدید را در یزد زدند .

• مدارس پسرانه و دخترانه: ناپیر مالکوم در سال 1897 یک مدرسه پسرانه تأسیس کرد . اولین مدرسه دخترانه یزد نیز در حدود سال 1903 میلادی (1282 شمسی) توسط خانم الن برایتی (Miss Nellie Brighty) تأسیس شد که در آن دختران مسلمان و زرتشتی در کنار هم تحصیل می‌کردند . بعدها مدرسه‌ای نیز برای دختران مسلمان دایر کردند که مدیریت آن بر عهده بانویی ارمنی به نام آرمنوهی آیدین بود .
• محتوای درسی: محتوای درسی این مدارس ترکیبی از آموزش‌های مذهبی مسیحی و علوم جدید بود. روزهای درسی با دعا آغاز می‌شد و زمانی به خواندن انجیل و موعظه اختصاص داشت .

چالش‌ها، ناکامی در تبلیغ و واکنش جوامع محلی

• چالش‌های فرهنگی و شخصی: بزرگترین مانع، مقاومت فرهنگی و حساسیت جامعه مسلمان بود که مبلغان را مجبور به احتیاط فراوان و اتکا به حمایت سیاسی دولت بریتانیا می‌کرد . موانع زبانی و عدم تسلط کامل بر فارسی برای انتقال مفاهیم الهیاتی و فاصله زیاد میان مراکز تبلیغی که باعث انزوا می‌شد، از دیگر چالش‌ها بود .
• پیوند با استعمار: مهم‌ترین دلیل ناکامی، بدبینی عمیق مردم محلی نسبت به اهداف مبلغان بود . فعالیت‌های آنان به درستی به عنوان ابزاری در دست قدرت استعماری بریتانیا تلقی می‌شد و این نگرش، مقاومت گسترده‌ای را برانگیخت .
• واکنش جوامع محلی: تأسیس مدارس مدرن: فعالیت‌های تبشیری مسیحیان، جوامع زرتشتی و یهودی را بر آن داشت تا برای حفظ هویت دینی و فرهنگی خود، مدارس مدرن خود را تأسیس کنند .
  • زرتشتیان و «مدرسه کیخسروی»: جامعه زرتشتی با حمایت پارسیان هند، دبستان کیخسروی را به عنوان اولین دبستان نوین یزد در سال 1268 شمسی (1889 میلادی) تأسیس کرد . این مدرسه با پذیرش دانش‌آموزان مسلمان و زرتشتی، به نماد همزیستی ادیان تبدیل شد .
  • یهودیان و «مدارس آلیانس»: جامعه یهودی نیز شعبه مدرسه آلیانس را در سال 1910 میلادی (1289 شمسی) افتتاح کرد تا با مدرن‌سازی آموزش، از گرایش جوانان خود به مدارس مسیحی جلوگیری کند .

خلاصه

یزد، شهر همزیستی ادیان، علاوه بر آثار شناخته‌شده زرتشتی و یهودی، میزبان یادگارهایی کمتر دیده‌شده از جامعه مسیحیان پروتستان است که در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی در این شهر سکونت داشتند. انتخاب یزد توسط «انجمن تبلیغی کلیسای انگلستان» یک حرکت استراتژیک بود که بر تمرکز بر اقلیت‌های دینی (به‌ویژه زرتشتیان تحت فشار) و امنیت نسبی این شهر کویری استوار بود .

آثار اصلی این دوره شامل دو کلیسا (کلیسای گازرگاه و کلیسای انگلیکن)، بیمارستان تاریخی مرسلین (ثبت ملی) و یک آرامستان مجزا برای اروپاییان است. این بناها که توسط مبلغان انگلیسی به رهبری ناپیر مالکوم تأسیس شدند، از ویژگی‌های معماری منحصربه‌فردی برخوردارند؛ به‌ویژه کلیسای گازرگاه که با عناصر معماری کویری مانند بادگیر ساخته شده و در جهان بی‌نظیر است .

حضور مسیحیان با ارائه خدمات مدرن آموزشی و بهداشتی همراه بود که در پوششی برای اهداف تبشیری عمل می‌کرد . تأسیس بیمارستان مرسلین (1899) و اولین مدارس دخترانه (1903) توسط آنان، واکنشی از سوی جوامع زرتشتی و یهودی را برانگیخت . این جوامع برای حفظ هویت فرهنگی خود، به تأسیس مدارس مدرن مانند مدرسه کیخسروی (1889) و مدارس آلیانس (1910) اقدام کردند . این رقابت فرهنگی، به تحولی بنیادین در نظام آموزشی یزد منجر شد.

امروزه این بناهای مسیحی عمدتاً متروکه (کلیسای گازرگاه)، تغییر کاربری داده‌شده (استفاده از کلیسای انگلیکن به عنوان پایگاه نظامی) یا در معرض تخریب قرار دارند . با وجود وعده‌های کلی برای مرمت و احیای این آثار، فقدان برنامه‌های اجرایی مشخص، آینده این بخش از میراث یزد را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است . حفاظت عملی از این بناها نیازمند توجه فوری سازمان‌های مسئول چون اداره کل میراث فرهنگی و اداره اوقاف است تا فصلی مغفول از تاریخ اجتماعی یزد برای همیشه از دست نرود.