نوای ساز محلی قوشمه در آیین های سنتی خراسان شمالی - پرسینا بلاگ

شمال خراسان که در برگیرنده شهرهای بجنورد، شیروان اسفراین و... است، ازجمله مناطقی است که موسیقی در آن از انواع و اقسام مختلف، حضوری قابل تأمل دارد. قسمتی از موسیقی شمال خراسان، موسیقی کوهپایه ای است.

بخش عمده ای از ساکنان شمال خراسان را مهاجران کرد تشکیل می دهند. از آنجا که اهالی شمال خراسان همیشه از مرزبانان غیور ایران زمین بوده اند، پاسداری از مرزوبوم در مقابل اقوام مهاجم از ویژگی های زندگی آنان بوده است و این ویژگی ها، تأثیر مستقیمی بر موسیقی این خطه گذاشته است.

با این ساز محلی بیشتر در عروسی ها به همراهی دایره و یا دهلی که با دست نواخته می گردد، به اجرای آهنگ های پایکوبی می پردازند. قوشمه معمولاً از استخوان بال قره قوش یا درنا و گاهی از نی و حتی از فلز ساخته می گردد که صدای حاصله از قوشمه استخوانی بهتر و پخته است.

قوشمه تشکیل شده است از دو زبانه (سرپیک) و دو لوله استخوانی که بر روی آن تعدادی سوراخ وجود دارد و این دو لوله در کنار هم قرار گرفته و با بست محکم می شوند. قوشمه توسط دو دست روبه روی دهان قرار می گیرد و انگشتان بر روی سوراخ های دو لوله قرار گرفته و سپس با دمیدن هوای موجود در دهان به درون زبانه ها و ورود آن به درون لوله و سپس اجرای نت خوانی توسط انگشتان بر روی سوراخ های قوشمه، آهنگ خاص ایجاد می گردد.

ساختمان قوشمه تشکیل شده است از دو قسمت اصلی، سرپیک را معمولاً از لوله ای فلزی که از جنس برنج است، می سازند. در گذشته از نی استفاده می شده است. این لوله در اندازه های 30 تا 40 میلی متر بوده، روی این لوله را برشی به صورت موازی با آن می زنند و در آخر نخ ها را به دورش می پیچند و محکم می نمایند.

لوله های صوتی از دیگر قسمت های اصلی ساختمان قوشمه است، جنس این لوله ها از استخوان بال قوش یا درنا و در موارد محدود از نی و حتی از لوله های فلزی (آنتن تلویزیون) ساخته می گردد. لوله ها معمولاً در اندازه های 145 تا 170 میلی متر تهیه می شوند. البته در لوله های استخوانی که از پرندگان تهیه می گردد طول لوله ها بستگی به طول بال پرنده دارد. بر روی هر یک از این لوله ها، سوراخ هایی در اندازه های نسبتاً مساوی ایجاد می گردد. این سوراخ ها در قوشمه ها بین پنج تا هفت سوراخ است. این لوله ها به وسیله سیم های به هم متصل می شوند که در اصطلاح محلی بست می گویند.

قوشمه، سازی است مضاعف و اندازه آن بستگی به کوچک و بزرگی استخوان پرنده دارد. بر روی هر کدام از لوله های صوتی آن یک سر پیکه (قمیش) سوار می گردد، دو لوله صوتی قوشمه معمولاً به طور هم صدا کوک می گردد. اما ممکن است به ندرت شاهد کوک های مأنوس دیگری مانند کوک سوم و حتی گاه دوم باشیم. این کوک ها که اغلب توسط نوازندگان زبردست قوشمه استفاده می گردد، در نظر اول ممکن است به حساب ناتوانی نوازنده در کوک کردن دقیق ساز گذاشته گردد در حالی که استفاده از این کوک های نامأنوس کاملا آگاهانه و برای ایجاد تحرک و کسب دینامیسم بیشتر صورت می گیرد، همچنین نوازندگان قوشمه باز به منظور ایجاد تحرک و دینامیسم گاه دو صدای مختلف و اغلب مجاور یکدیگر را توسط لوله های صوتی مضاعف ساز ایجاد می نمایند.

ساز قوشمه به لحاظ فرهنگی به شدت تحت تأثیر فرهنگ خراسان شمالی قرار گرفته و به همین علت یکی از سازهای بسیار مهم و جا افتاده در این منطقه است.

به طور عینی فرهنگ هر قوم برخوردار از دو وجه مادی و معنوی است که ساز قوشمه در قلمروی فرهنگ مادی واقع شده است اما رد پای این ساز را در مراسم و آیین هایی که در قلمروی فرهنگ معنوی آنان است نیز می توان مشاهده کرد.

موقعیت اجتماعی سازندگان و نوازندگان قوشمه در میان اهالی منطقه از صندلی مناسبی برخوردار بوده و در بیشتر مراسم از آن ها دعوت می گردد. حضور مستقیم و غیرمستقیم مردم در اجرای این ساز، صندلی قوشمه به لحاظ اجتماعی را بیشتر نمایان می نماید.

علی یزدانی معروف به آبچوری و رمضان علی عزیزی دو تن از معروف ترین قوشمه سرایان به وسیله نوازندگی قوشمه امرار معاش می کردند اجداد آن ها نیز به همین حرفه اشتغال داشتند، همچنین قوشمه را گاهی به منظور فروش می سازند و شاگردانی را نیز تعلیم می دهند.

یکی از ویژگی های مهم این ساز این است که در یک شرایط جغرافیایی با قومیت های متعدد هواداران خود را دارد، قدمت و اصالت این ساز محلی سبب شده تا فنون و مهارت ساخت قوشمه با شماره 1543 در فهرست میراث ناملموس کشور نیز به ثبت برسد.

کاربری روان درمانی به لحاظ وجود مقام ها و آهنگ ها در این ساز، تنوع در اجرای مقام ها، استفاده از این ساز در مراسم ها و آیین ها به ویژه آیین کشتی باچوخه، برقراری و ارتباط صدای قوشمه با فرهنگ جغرافیای منطقه ازجمله کاربری های قوشمه است.